W polskim prawie spadkowym obowiązuje zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej. Umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna z mocy prawa i nie wywołuje skutków prawnych. Przykładowo: umowa, w której przyszły spadkodawca zobowiązuje się do powołania w testamencie określonej osoby jest nieważna. Podobnie nieważną będzie umowa o przyszły dział spadku pomiędzy przyszłymi spadkobiercami. Również umowa na podstawie, której obdarowany przez przyszłego spadkodawcę płaci przyszłemu uprawnionemu do zachowku zachowek, za życia spadkodawcy, jest z mocy prawa nieważna.
Zrzeczenie się dziedziczenia
Jedynym wyjątkiem od zasady nieważności umów o spadek po osobie żyjącej jest umowa o zrzeczenie się dziedziczenia.
Umowę o zrzeczenie się dziedziczenia może zawrzeć spadkobierca ustawowy z przyszłym spadkodawcą. Umowę o zrzeczenie się dziedziczenia może zawrzeć każdy ze spadkobierców ustawowych, a nie tylko ten który jest w pierwszej kolejności do dziedziczenia ustawowego. Np. Możliwa jest umowa o zrzeczenie się dziedziczenia pomiędzy przyszłym spadkodawcą a jego wnukiem, w sytuacji w której żyje dziecko przyszłego spadkodawcy.
Dziedziczenia nie mogą się zrzec jedynie gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy ani Skarb Państwa, a zatem podmioty które dziedziczą gdy do spadku nie są powołani spadkobiercy testamentowi ani ustawowi z kręgu rodziny spadkodawcy.
Jeżeli w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia nie postanowiono inaczej, od dziedziczenia są też wyłączeni wszyscy zstępni zrzekającego się . Jeżeli zatem w umowie pomiędzy przyszłym spadkodawcą a jego dzieckiem nie postanowiono inaczej to zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje też wnuki, prawnuki, itd. przyszłego spadkodawcy.
Postanowienie umowne o tym, że zrzeczenie się dziedziczenia nie obejmuje zstępnych zrzekającego się powinno być stanowcze i jednoznaczne.
Zawierający umowę o zrzeczenie się dziedziczenia mogą zastrzec, że zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje wszystkich lub tylko niektórych zstępnych zrzekającego się . Można zatem wskazać w umowie, że zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje wszystkie dzieci zrzekającego się, ale wnuków już nie. Można też zastrzec, że zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje jedno z wielu dzieci zrzekającego się, itp.
Skutkiem prawnym zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia jest wykluczenie od dziedziczenia ustawowego zrzekającego się i jego zstępnych (chyba że umowa mówi coś innego)tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku. Zrzeczenie się dziedziczenia jest równoznaczne z utratą prawa do zachowku.
Należy uznać za dopuszczalne ograniczenie zrzeczenia się dziedziczenia do ułamkowej części spadku, mającemu przypaść zrzekającemu na podstawie dziedziczenia ustawowego. Nie jest jednakże dopuszczalne ograniczenie zrzeczenia się dziedziczenia do poszczególnych przedmiotów (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2004 r., sygn. akt III CK 353/02, LEX nr 585802). W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Najwyższy wskazał: „Zgodnie z art. 1048 zd. 1 k.c., spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Kodeks cywilny nie zawiera zakazu zrzeczenia się dziedziczenia tylko do pewnej części spadku. Wprawdzie nie wszystko, co nie jest wyraźnie zakazane, jest dozwolone, jednak nie ma jurydycznych argumentów, które by wyłączały częściowe zrzeczenie się dziedziczenia. Takie zrzeczenie natomiast wzbogaca instrumenty, za pomocą których strony mogą rozwiązywać skomplikowane sytuacje życiowe i osiągać pożądane i zasługujące na wsparcie cele.”.
Zrzeczenie się zachowku
Zrzeczenie się dziedziczenia może być ograniczone do zrzeczenia się tylko prawa do zachowku w całości lub w części. Tak wprost wskazuje przepis art. 1048 § 2 Kodeksu cywilnego, obowiązujący do 22 maja 2023 r.
Wcześniej możliwość zrzeczenia się wyłącznie zachowku dopuszczały doktryna oraz orzecznictwo sądowe. Nowelizując Kodeks cywilny w zakresie wprowadzenia przepisu wskazującego, że można się zrzec prawa do zachowku, projektodawca podzielił w pełni stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w uchwale z dnia z dnia 17 marca 2017 r., sygn. akt III CZP 110/16, OSNC 2017/12/134: „Zawarcie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku nie wpływa na sytuację prawną pozostałych spadkobierców; nie pozbawia ich prawa do zachowku ani nie wpływa na wysokość roszczeń, jakich mogą dochodzić. Zrzekający się prawa do zachowku, do którego nie odnosi się art. 992 k.c., zgodnie z ogólną regułą wynikającą z art. 991 k.c., nakazującą przy oznaczaniu części spadkowej będącej podstawą ustalenia zachowku uwzględnić wszystkich spadkobierców ustawowych, jest brany pod uwagę przy obliczaniu zachowku innych uprawnionych. Ma to ten skutek, że ograniczenie zrzeczenia się tylko do zachowku wyłącza zachowek zrzekającego się, ale nie powoduje pojawienia się nowych uprawnionych do zachowku. Zasadnicza różnica między zrzeczeniem się dziedziczenia a zrzeczeniem się prawa do zachowku objaśniająca jej sens gospodarczy, polega na tym, że zrzekający się dziedziczenia nie jest brany pod uwagę przy oznaczaniu części spadkowej, będącej podstawą ustalenia zachowku (art. 992 k.c.), co powoduje zwiększenie zachowku innych uprawnionych. Wyłączenie dopuszczalności umowy o prawo do zachowku, które ze względów wcześniej omówionych nie ma gruntownego i przekonującego uzasadnienia, naruszałoby zasadę swobody testowania.
Umowa o zrzeczenia się prawa do zachowku zwiększa swobodę testowania przyszłego spadkodawcy o wartość zachowku, a jednocześnie zmniejsza obciążenie spadku długiem o pokrycie roszczeń o zachowek. Ma to szczególne znaczenie przy planowaniu sukcesji pokoleniowej w przedsiębiorstwie, gdzie realizacja roszczeń zachowkowych może zagrozić płynności finansowej przedsiębiorstwa i jego integralności gospodarczej, a w skrajnych przypadkach prowadzić do likwidacji przedsiębiorstwa, wbrew woli spadkodawcy co do losów majątku po jego śmierci. Umowy takie są przy tym instrumentem pozwalającym zminimalizować lub w ogóle wyeliminować spory dotyczące sukcesji powstające po śmierci spadkodawcy.”.
Zrzeczenie się dziedziczenia na rzecz innej osoby
Kodeks cywilny (od 22 maja 2023 r.) normuje kwestię możliwości zrzeczenia się dziedziczenia na korzyść innej osoby. Art.1048 § 3 Kodeksu cywilnego wskazuje, że zrzeczenie się dziedziczenia na korzyść innej osoby uważa się w razie wątpliwości za zrzeczenie się pod warunkiem, że ta osoba będzie dziedziczyć.
Zrzeczenie się dziedziczenia na rzecz innej osoby to nie bezpośrednie przysporzenie objętego zrzeczeniem udziału spadkowego czy prawa do zachowku osobie beneficjenta, lecz uzależnienie skuteczności zrzeczenia się od tego, że faktycznie do spadkobrania dojdzie ten beneficjent.
Przykładowo zrzekający się dziedziczenia syn przyszłego spadkodawcy może zastrzec, że chce, aby jego zrzeczenie było skuteczne, wyłącznie jeśli spadkobiercą będzie jego brat, ale już nie gdy powołana do spadku będzie inna osoba (np. w sytuacji gdy brat umrze przed śmiercią spadkodawcy lub odrzuci spadek).
W projekcie ustawy nowelizującej Kodeks cywilny, wprowadzającej możliwość zrzeczenia się dziedziczenia na rzecz innej osoby, stwierdzono, że wyraźne wskazanie możliwości zrzeczenia się dziedziczenia na rzecz innej osoby będzie przydatne przede wszystkim, gdy zrzeczenie się następuje w ramach rodzinnego porozumienia co do dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa rodzinnego przez jedno z dzieci przyszłego spadkodawcy albo przeniesienia udziałów w spółce do fundacji rodzinnej. Rozwiązanie to ma służyć zrównoważeniu swobody spadkodawcy z ochroną osób mu najbliższych, które w praktyce, jeśli zrzekają się dziedziczenia czy prawa do zachowku, to czynią tak z reguły kierując się chęcią nie obciążania roszczeniami o zachowek czy spłaty spadkowe konkretnych bliskich im osób - rodzeństwa, rodzica itp.
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia musi być, pod rygorem nieważności, zawarta w formie aktu notarialnego.
Stronami umowy są: spadkobierca ustawowy i przyszły spadkodawca. Dalsi zstępni zrzekającego się dziedziczenia nie są stroną umowy, nawet jeżeli skutki tej umowy rozciągają się na nich. Oczywiście dalsi zstępni zrzekającego się dziedziczenia nie mają środków prawnych, aby przeciwstawić się zrzeczeniu dziedziczenia przez ich wstępnego, a tym samym pozbawienia ich prawa do dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy.
Maksymalna opłata notarialna za sporządzenie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia to 200 zł. Do tego dochodzi 23% podatku VAT.
Umowę można zawrzeć przez pełnomocnika. Pełnomocnictwo zrzekającego się dziedziczenia lub/i przyszłego spadkodawcy do zawarcia umowy powinno być pełnomocnictwem szczególnym (do zawarcia takiej umowy). Powinno być w formie aktu notarialnego.
Przedstawiciele osób nie mających zdolności do czynności prawnych lub posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych (np. osoby ubezwłasnowolnione) mogą zawrzeć umowę o zrzeczenie się dziedziczenia przez podopiecznego wyłącznie za zezwoleniem sądu opiekuńczego.
Uchylenie skutków zrzeczenia się dziedziczenia
Zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono. Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Umowa o uchylenie zrzeczenia się dziedziczenia powinna być zawarta przez pierwotne strony umowy o zrzeczenie się. W doktrynie dopuszcza się, by po śmierci osoby, która zrzekła się dziedziczenia, a przed otwarciem spadku, umowa uchylająca została zawarta pomiędzy spadkodawcą a zstępnymi zrzekającego się, na których rozciągają się skutki zrzeczenia. Każdy spośród zstępnych musi jednak samodzielnie zawrzeć umowę uchylającą ze spadkodawcą, zaś jej skutki, o ile nie postanowiono inaczej, rozciągają się także na dalszych zstępnych strony umowy [tak: Jerzy Ciszewski (red.), Piotr Nazaruk (red.), Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2023].
Zrzeczenie się dziedziczenia a powołanie do spadku w testamencie
Spadkodawca może powołać do spadku osobę z którą zawarł umowę o zrzeczenie się dziedziczenia. Może też uczynić na rzecz takiej osoby zapis czy zapis windykacyjny. Takie powołanie do spadku nie uchyla skutków umowy o zrzeczenie się. Osoba, któa zrzekła się dziedziczenia, a która została powołana do spadku w testamencie (albo uprawniona do spadku na innej podstawie, np. zapisu, zapisu windykacyjnego) posiadać będzie wyłącznie status spadkobiercy testamentowego (lub uprawnionego z innego rozrządzenia testamentowego) z wszelkimi tego konsekwencjami. I tak np. dziecko spadkodawcy, które zrzekło się dziedziczenia a które zostało powołane do spadku w testamencie nie będzie mogło ubiegać się o zachowek.
Zrzeczenie się spadku
W mowie potocznej często można spotkać się z terminem „zrzeczenie się spadku”. Prawo nie zna takiej instytucji prawa spadkowego. Ten termin, nie będący terminem ustawowym, używany jest na określenie zrzeczenia się dziedziczenia, ale również odrzucenia spadku, jak również na określenie działu spadku w wyniku którego „zrzekający się spadku” nie otrzymuje spłaty (wolą spadkobierców jest, aby spadek otrzymał jeden lub kilku z nich bez spłaty na rzecz pozostałych). Wszystkie te sytuacje powodują, że spadkobierca po śmierci spadkodawcy nie ma żadnej korzyści ze spadku (bo jest traktowany jakby nie dożył spadku – zrzeczenie się dziedziczenia i odrzucenie spadku, albo nie uzyskał żadnej korzyści z działu spadku).
Zrzeczenie się dziedziczenia może nastąpić wyłącznie przez umowę z przyszłym spadkodawcą, a zatem za jego życia. Odrzucenie spadku może nastąpić wyłącznie po śmierci spadkodawcy, na podstawie jednostronnego oświadczenia woli. Zrzec się dziedziczenia może jedynie spadkobierca ustawowy. Spadek może odrzucić zarówno spadkobierca ustawowy jak i testamentowy.
Stan prawny na dzień 1.06.2023 r.