Darowizna jest umową, czyli czynnością prawną dwustronną, lecz zarazem jednostronnie zobowiązującą, czyli taką, w której jedna strona jest wyłącznie zobowiązana, a druga – uprawniona.
Wskazana umowa dochodzi do skutku przez oświadczenie woli tylko jednej strony – w tym wypadku darczyńcy.
Stosownie do art. 888 § 1 KC, przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Należy przy tym zaznaczyć, że przysporzenie może mieć postać rzeczy (np. nieruchomość, samochód), pieniędzy, praw lub udziałów w nich (np. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu), jak również umorzenia zobowiązania obdarowanego względem darczyńcy lub osoby trzeciej. Ponadto możliwa jest darowizna, której przedmiotem będzie rzecz przyszła, tj. nie istniejąca w chwili dokonania omawianej czynności prawnej.
Darowizna należy do tzw. umów o podwójnym skutku (zobowiązująco-rozporządzających). Wskazuje na to treść art. 155 § 1 KC: „Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nieruchomości lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły.” Oprócz przeniesienia własności rzeczy, zobowiązująco rozporządzający charakter mają: przelew wierzytelności na osobę trzecią (art. 510 § 1 KC) oraz zbycie spadku (art. 1052 § 1 KC). Umowy te, również przenoszące wskutek zaistnienia stosunku zobowiązaniowego z mocy prawa własność na nabywcę (o ile strony inaczej nie postanowiły), mogą być zawarte w formie darowizny.
Konsekwencją treści art. 888 § 1 KC jest zatem nieodpłatny charakter tej czynności prawnej. Oczywistym jest bowiem, iż w przypadku przekazania, w zamian za przeniesienie własności danej rzeczy lub praw majątkowych, kwoty choćby symbolicznej lub znacznie zaniżonej w stosunku do nominalnej wartości tejże rzeczy lub praw, zawarta została nie umowa darowizny, lecz sprzedaży. Jednym z głównych elementów tej ostatniej (tzw. essentialia negotii) jest bowiem zapłata ceny w zamian za wydanie rzeczy, o czym stanowi art. 535 § 1 KC. Co więcej, dochodzi wówczas do złożenia oświadczenia woli – choćby dorozumianego - przez obie strony czynności prawnej.
Nie wszystkie bezpłatne przysporzenia będą jednakże darowizną. Wyjątkami od tej reguły są dwie sytuacje wymienione w art. 889 KC:
- zobowiązanie do bezpłatnego świadczenia wynika z umowy uregulowanej innymi przepisami kodeksu
- osoba zrzeka się prawa, którego jeszcze nie nabyła albo nabyła w taki sposób, że w razie zrzeczenia się prawo jest uważane za nie nabyte
Oświadczenie woli darczyńcy, stanowiące podstawę do przeniesienia własności na obdarowanego, powinno być zawarte w formie aktu notarialnego, co jednoznacznie wskazuje art. 890 § 1 KC. Jednakże pomimo niezachowania tej formy umowa staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Zatem jeżeli darczyńca dokonał przysporzenia przed zawarciem umowy, wówczas forma aktu notarialnego nie będzie już niezbędna dla jej skuteczności.
Natomiast § 2 w art. 890 KC określa, iż tenże przepis nie uchybia przepisom, które ze względu na przedmiot darowizny wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron. Oznacza to więc, że wcześniejsze wydanie nieruchomości obdarowanemu nie zwalnia od konieczności zawarcia umowy w formie aktu notarialnego. Tenże obowiązek wynika z wyrażonej w art. 158 KC reguły: „Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego”.
Odpowiedzialność darczyńcy została uregulowana łagodniej niż ogólna odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. W myśl - będącego przepisem szczególnym - art. 891 § 1 KC, darczyńca obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jeżeli szkoda została wyrządzona umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Odmiennie zatem niż w art. 471 KC, darczyńca jako dłużnik nie musi wykazywać, iż niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Natomiast zgodnie z art. 891 § 2 KC, w przypadku opóźnienia w spełnieniu przez darczyńcę świadczenia pieniężnego, obdarowany może żądać odsetek za opóźnienie dopiero od dnia wytoczenia powództwa, a nie od chwili wymagalności świadczenia, co wynika z treści art. 481 § 1 KC, ustanawiającego ogólne przesłanki powstania zwłoki dłużnika.
Również mniej represyjnie uregulowana została odpowiedzialność darczyńcy z tytułu rękojmi za wady przedmiotu darowizny, w porównaniu do analogicznej odpowiedzialności sprzedawcy, określonej w art. 556 § 1 KC. W myśl art. 892 KC, jeżeli rzecz darowana ma wady, darczyńca obowiązany jest do naprawienia szkody, którą wyrządził obdarowanemu przez to, że wiedząc o wadach nie zawiadomił go o nich w czasie właściwym. Powyższy przepis nie znajduje zastosowania, jeżeli obdarowany mógł z łatwością wadę zauważyć. Zatem jeśli obdarowany otrzyma rzecz posiadająca wadę zmniejszającą jej wartość albo też ta rzecz nie ma właściwości, o których zapewniał darczyńca, to wówczas tenże darczyńca nie będzie odpowiedzialny z tytułu rękojmi za wady fizyczne.
Warto wspomnieć jeszcze o innych konsekwencjach darowizny, mających znaczenie w prawie rodzinnym, spadkowym oraz podatkowym.
Otóż, jeżeli obdarowanym jest jeden z małżonków, to stosownie do art. 33 pkt 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w przypadku istnienia małżeńskiej wspólności majątkowej, przedmiot darowizny wejdzie do majątku osobistego tego właśnie małżonka, o ile darczyńca nie postanowił inaczej. Odnosząc się do dokonanej wobec jednego z małżonków darowizny przedmiotów zwykłego urządzenia domowego służących do użytku obojga małżonków, art. 34 KRO zawiera odwrotną normę – są one objęte wspólnością ustawową, chyba że inna była wola darczyńcy.
Natomiast nie jest możliwe rozszerzenie wspólności majątkowej na przedmioty, które przypadną małżonkowi z tytułu darowizny, o czym rozstrzyga art. 49 § 1 pkt 1 KRO.
Dodać należy, iż - stosownie do art. 102 KRO - jeśli obdarowanym jest dziecko, w umowie można zastrzec, że przypadające mu przedmioty nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców. W takiej sytuacji, gdy darczyńca nie wyznaczył zarządcy majątkiem, to zarząd nim sprawuje wyznaczony przez sąd opiekuńczy kurator.
Istotne skutki dokonanie darowizny powoduje również w prawie spadkowym.
Jeżeli bowiem spadkodawca zmarł, darowiznę dodaje się do masy spadkowej, celem obliczenia zachowku, co wynika z treści art. 993 KC. W tym miejscu zasadne jest wskazać, iż na podstawie art. 991 § 1 KC, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy zachowek należy się:
- jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni jako dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym
- w pozostałych wypadkach – jako połowa wartości tego udziału.
Zgodnie z art. 995 § 1 KC, wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Art. 994 § 1-3 KC określa natomiast wyjątki od ogólnie przyjętych zasad, przyjmując, iż przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku:
- drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku
- darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych (wyjątkiem jest sytuacja, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego) – dotyczy to obliczania zachowku należnego zstępnemu
- darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa – dotyczy to obliczania zachowku należnego małżonkowi
Zgodnie z art. 996 KC, darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Ponadto gdy uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy (czyli np. wnuk spadkodawcy), zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego (czyli np. rodzica uprawnionego do zachowku, a zarazem dziecka spadkodawcy).
Niezbędne jest także przytoczenie treści art. 1000 § 1-3 KC. W myśl wskazanego przepisu, jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Wówczas jednakże na obdarowanym ciąży obowiązek zapłaty tejże sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. W sytuacji, gdy obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku obdarowany może zwolnić się poprzez wydanie przedmiotu darowizny.
W wyroku z dnia 30.01.2008 r., sygn. akt III CSK 255/07, Sąd Najwyższy orzekł, iż jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC.
Oznacza to zatem, iż nawet, gdy uprawniony do zachowku był jedynym spadkobiercą testamentowym, przysługuje mu zachowek od darowizny dokonanej przez spadkodawcę na rzecz innej osoby.
Przedawnienie roszczenia przeciwko osobie zobowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny następuje z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (art. 1007 § 2 KC).
Pewne znaczenie wykonana wcześniej darowizna posiada również w przypadku działu spadku. W myśl art. 1037 § 1 KC, dział spadku powstaje w wyniku umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź też – na żądanie któregokolwiek z nich – na mocy orzeczenia sądowego.
Stosownie do art. 1039 § 1 KC, jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, wskazani spadkobiercy są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową także na innego z wymienionych spadkobierców, o czym stanowi § 2 w art. 1039 KC. Natomiast do schedy spadkowej dolicza się drobne darowizny przyjęte zwyczajowo w danych stosunkach (art. 1039 § 3 KC).
Zgodnie z art. 1040 KC, jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu do schedy spadkowej przewyższa jej wartość, spadkobierca nie jest zobowiązany do zwrotu nadwyżki. W takiej sytuacji nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do ich zaliczenia.
Analogicznie do zachowku, dalszy zstępny spadkodawcy winien zaliczyć na schedę spadkową darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego, co wynika z treści art. 1041 KC.
Sposób zaliczenia darowizny na schedę spadkową został unormowany w art. 1042 § 1 KC. Wartość darowizn podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców zobowiązanych wzajemnie do zaliczenia. Następnie oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a później zalicza się im na poczet schedy wartość darowizny podlegającej zaliczeniu. Dodać należy, że przy zaliczaniu na schedę spadkową nie uwzględnia się pożytków przedmiotu darowizny (art. 1042 § 3 KC).
Podobnie jak w przypadku zachowku, wartość przedmiotu darowizny uwzględnianej w dziale spadku oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku, co zostało wyrażone w art. 1042 § 2 KC.
Konsekwencją nabycia przez osoby fizyczne własności rzeczy znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub praw majątkowych wykonywanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej tytułem m. in. darowizny jest obowiązek uiszczenia należności podatkowych. Wskazane zagadnienie reguluje ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (tekst jednolity: Dz. U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768 ze zm.).
Zgodnie z art. 2 ww. ustawy, obowiązkowi podatkowemu podlega nabycie własności rzeczy znajdujących się także za granicą lub praw majątkowych wykonywanych za granicą podlega podatkowi, jeżeli w chwili otwarcia spadku lub zawarcia umowy darowizny nabywca był obywatelem polskim lub miał miejsce stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Spośród innych unormowań wzmiankowanego aktu prawnego, na uwagę zasługuje art. 4 ust. 1 pkt 5, określający, iż zwolnione od podatku jest nabycie w drodze darowizny pieniędzy lub innych rzeczy przez osobę zaliczoną do I grupy podatkowej w wysokości nieprzekraczającej 9 637 zł od jednego darczyńcy, zaś od wielu darczyńców łącznie nie więcej niż 19 274 zł w okresie 5 lat od daty pierwszej darowizny.
Warunkiem jest przeznaczenie przez obdarowanego tychże pieniędzy lub rzeczy w ciągu 12 miesięcy od dnia ich otrzymania na wkład budowlany lub mieszkaniowy do spółdzielni, budowę domu jednorodzinnego, nabycie lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość albo spłatę zabezpieczonego hipoteką kredytu mieszkaniowego wraz z odsetkami. Nadmienić należy, iż do pierwszej grupy podatkowej zalicza się: małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów (art. 14 ust. 3 pkt 1 ustawy).
Stan prawny na dzień 1.12.2012 r.
