Artykuły

Czy środki otrzymane z tytułu zachowku wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków? Aby odpowiedzieć na powyższe pytanie, konieczne będzie najpierw krótkie omówienie obu pojęć.

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, uregulowaną w Kodeksie cywilnym (art. 991–1011). Główną funkcję zachowku stanowi ochrona interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy, przynajmniej częściowo naruszonych wskutek rozrządzeń dokonanych przez niego w formie testamentu lub darowizny za jego życia. Jest on zatem swoistą rekompensatą dla takich osób, które zostały pominięte w testamencie, zapisie lub darowiźnie.
Osobami uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy (art. 991 § 1 K.c.). Jest to katalog zamknięty, wobec czego prawa do zachowku pozbawione są inne osoby bliskie spadkodawcy (np. rodzeństwo czy dziadkowie). Poza istnieniem jednej z powyższych relacji ze spadkodawcą w chwili otwarcia spadku, warunkiem niezbędnym jest zaliczanie się do kręgu spadkobierców ustawowych. Zatem wnuk spadkodawcy będzie uprawniony do zachowku jedynie wówczas, gdy w konkretnym stanie faktycznym może dziedziczyć na zasadach określonych art. 931 § 2 K.c. (jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych).
Uprawniony trwale niezdolny do pracy oraz zstępny uprawniony będący małoletnim mają prawo do zachowku wynoszącego dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli nie wystąpił żaden z tych przypadków, uprawnionemu należy się połowa wartości tego udziału. Kwestię tę także reguluje art. 991 § 1 K.c.
Prawo do zachowku, mające za życia spadkodawcy charakter potencjalny, po jego śmierci przekształca się w roszczenie majątkowe. Stosownie do art. 991 § 2 K.c., uprawnionemu przysługuje bowiem przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Warunkiem wystąpienia z tym roszczeniem jest nieotrzymanie należnego zachowku w jakiejkolwiek postaci - uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź powołania do spadku, bądź zapisu.
W przypadku darowizny na rzecz innej osoby z pominięciem spadkobiercy ustawowego i braku testamentu, po otwarciu spadku tenże pominięty spadkobierca dziedziczy według ustawy. Powyższy fakt w żaden sposób nie wyklucza jego prawa do zachowku.

Na uwagę zasługuje także wliczanie do spadku darowizn dokonanych przez spadkodawcę, celem obliczenia zachowku (art. 993 K.c.).

Kwestię wspólności majątkowej małżeńskiej regulują przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 31-46). Istotą tej instytucji prawa rodzinnego jest - zgodnie z art. 31 § 1 K.r.o. - powstanie z chwilą zawarcia małżeństwa między małżonkami wspólności majątkowej z mocy ustawy, czyli wspólności ustawowej. Wspólność ta obejmuje przedmioty majątkowe nabyte podczas jej obowiązywania – zarówno przez oboje małżonków, jak i przez jednego z nich. Uzyskiwane w ten sposób aktywa tworzą majątek wspólny małżonków.
Warto nadmienić, że wspólność ustawowa jest współwłasnością łączną, wskutek czego w trakcie istnienia tego ustroju majątkowego małżonkowie nie posiadają określonych udziałów (wyrażonych w częściach ułamkowych) w majątku wspólnym. Przyjęte rozwiązanie ma na celu m.in. poprawę sytuacji małżonka, którego zasoby majątkowe są mniejsze.

Swoiste domniemanie wspólności ustawowej powoduje, że jest to podstawowy ustrój majątkowy w polskim prawie rodzinnym. Nie ma jednak charakteru przymusowego, gdyż małżonkowie mogą ustanowić inny ustrój majątkowy (rozszerzona lub ograniczona wspólność majątkowa, rozdzielność majątkowa lub rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków) - konieczne jest zawarcie umowy w formie aktu notarialnego, o czym stanowi art. 47 § 1 K.r.o. Rozwiązanie takiej umowy będzie skutkować powstaniem wspólności ustawowej, o ile małżonkowie nie postanowili inaczej.

Obok majątku wspólnego, każdy z małżonków samodzielnie zarządza swoim majątkiem osobistym, do którego należą przedmioty nieobjęte wspólnością ustawową (art. 31 § 1 K.r.o. zdanie drugie).

Jakie przedmioty można zaliczyć do majątku wspólnego małżonków, zaś jakie - do majątku osobistego?
Wyliczenie przykładowe składników majątku wspólnego zawiera art. 31 § 2 K.r.o.:

1. pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
2. dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
3. środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
4. kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a  ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2020 r. poz. 266 z późn. zm.).

Natomiast art. 33 K.r.o. zawiera katalog zamknięty przedmiotów należących do majątku osobistego każdego z małżonków. W skład tej masy majątkowej mogą zatem wchodzić wyłącznie następujące aktywa:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Żaden z powyższych przepisów nie odnosi się bezpośrednio do zachowku, jednakże ustawodawca włączył do majątku osobistego małżonka m.in. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie (art. 33 pkt 2 K.r.o.). Tymczasem zachowek jest instytucją prawa spadkowego, a to uprawnienie jest ściśle powiązane z dziedziczeniem. Jak wyżej wykazano, konieczne jest bowiem zaliczanie się do kręgu osób najbliższych spadkodawcy, uprawnionych do dziedziczenia ustawowego. Prawo majątkowe, jakim jest zachowek, może być skutecznie dochodzone jedynie po otwarciu spadku, czyli w związku z dziedziczeniem.

W literaturze i orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, że zachowek wchodzi w skład majątku osobistego uprawnionego małżonka.
Przykładowo, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11.03.2011 r., sygn. akt II CSK 405/10 stwierdził: „z uwagi na ogólne sformułowanie dotyczące tego elementu majątku odrębnego - ‘przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie’ - powinno być ono szeroko interpretowane, jako wszystko, co przypada małżonkowi będącemu spadkobiercą w ramach spadkobrania”. Ponadto, w ocenie SN, „przepis  art. 33 pkt 2 KRO nie zawiera zastrzeżenia, że chodzi jedynie o przedmioty, które wartością odpowiadają udziałowi, zwłaszcza że odnosi się również do sumy należnej w ramach roszczenia o zachowek, będącej swoistym ekwiwalentem udziału w spadku”.
Warto zacytować także argumentację zawartą w piśmiennictwie: „Wprawdzie w komentowanym przepisie jest mowa o przedmiotach nabytych przez dziedziczenie, a więc o nabytych przez małżonka powołanego do spadku jako spadkobierca testamentowy lub ustawowy (art. 926 KC), z celu tego przepisu jednak należy wnioskować, że przewidziana w nim reguła odnosi się również do przysługującego małżonkowi zachowku (art. 991 KC) jako korzyści stanowiącej swego rodzaju częściowy ekwiwalent udziału w spadku, jaki przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym” (K. Pietrzykowski, „Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz”, C.H.Beck, 2021).

Na zakończenie należy nadmienić, iż w przypadku zachowku nie będzie mieć zastosowania zastrzeżenie zawarte w art. 33 pkt 2 K.r.o., umożliwiające spadkodawcy lub darczyńcy przekazanie aktywów na rzecz obojga małżonków, a tym samym włączenie tychże korzyści do majątku wspólnego. Wynika to już z samej specyfiki zachowku - dokonanie przez spadkodawcę rozrządzeń niekorzystnych dla jednej z osób najbliższych, jak również ściśle określony krąg osób uprawnionych.

Stan prawny na dzień 26.10.2021 r.