Artykuły

W 1995 r. mój ojciec przekazał, w zamian za emeryturę, mojej siostrze gospodarstwo rolne.
Ojciec zmarł w maju 2012 r. Wcześniej rozwiódł się z mamą. Nie pozostawił żadnego majątku.  Jego majątkiem było tylko to przekazane w darowiźnie gospodarstwo rolne.
U pewnego prawnika uzyskałam odpowiedź, że nie mogę ubiegać się o zachowek, bo umowa dotyczyła gospodarstwa rolnego zbytego w zamian za emeryturę.
Czy faktycznie nie mogę żądać od siostry zachowku? Przecież dostała od ojca cały jego majątek, a ja nic od niego nie dostałam.

Sylwia

Szanowna Pani,

Stosownie do art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).   
Zgodnie z § 2 art. 991 KC, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. 

Z powyższego przepisu art. 931 KC wynika, że jest Pani osobą uprawnioną do zachowku po swoim ojcu – jest Pani bowiem zstępną, która jest powołana do dziedziczenia ustawowego po swoim ojcu.
Roszczenie o zapłatę, wbrew opinii niektórych prawników nie powstaje tylko w sytuacji,  w której spadkodawca pozostawił testament, w którym pominął spadkobierców ustawowych lub w którym powołał ich do spadku, ale ich udział nie wyczerpuje zachowku. Za zapłatę zachowku nie odpowiadają tylko spadkobiercy testamentowi, ale także spadkobiercy ustawowi.

Stosownie do przepisów art. 993 i 994 KC do spadku przy obliczaniu zachowku dolicza się także zapisy windykacyjne oraz niektóre darowizny dokonane przez spadkodawcę za jego życia.
Do spadku dolicza się wszystkie darowizny na rzecz spadkobierców i uprawnionych do zachowku, które nie są drobnymi darowiznami, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych oraz darowizny na rzecz osób innych niż spadkobiercy i uprawnieni do zachowku, które zostały dokonane nie więcej niż 10 lat, licząc wstecz od śmierci spadkodawcy.

Zgodnie z art. 9991 § 1 KC i art. 1000 § 1 za zapłatę zachowku odpowiadają także osoby, na rzecz których spadkodawca dokonał zapisu windykacyjnego oraz osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowizny doliczane do spadku.

Umowa darowizny gospodarstwa rolnego została zawarta przez Pani ojca i siostrę w czasie obowiązywania ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jednolity: Dz. U. 1993 r. Nr 71 poz. 342).

Jak wskazywał art. 19 ust. 1 ustawy, emerytura rolnicza przysługuje ubezpieczonemu, który spełnia łącznie następujące warunki:

1. osiągnął wiek emerytalny; wiek emerytalny kobiety wynosi 60 lat, a mężczyzny 65 lat
2. podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez okres co najmniej 100 kwartałów

Według ust. 2 art. 19 ustawy, emerytura rolnicza przysługuje także ubezpieczonemu rolnikowi, który spełnia łącznie następujące warunki:

1. osiągnął wiek 55 lat, jeśli jest kobietą, albo 60 lat, jeśli jest mężczyzną
2. podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez okres co najmniej 120 kwartałów
3. zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej

Zgodnie z art. 28 ust. 4 ustawy, uznaje się, że emeryt lub rencista zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej, jeżeli ani on, ani jego małżonek nie jest właścicielem (współwłaścicielem) lub posiadaczem gospodarstwa rolnego i nie prowadzi działu specjalnego, nie licząc:

1. użytków rolnych, lasów i gruntów leśnych, gruntów pod stawami i gruntów pod zabudowaniami, które ze względu na powierzchnię nie podlegają opodatkowaniu podatkiem rolnym
2. działów specjalnych, od których podatek nie przekracza połowy stawki podatku rolnego z 1 ha przeliczeniowego
3. gruntów wydzierżawionych, na podstawie umowy pisemnej zawartej co najmniej na 10 lat i zgłoszonej do ewidencji gruntów i budynków, osobie nie będącej: małżonkiem emeryta lub rencisty, jego zstępnym lub pasierbem, osobą pozostającą z emerytem lub rencistą we wspólnym gospodarstwie domowym lub małżonkiem tych osób
4. dzierżawionych gruntów Skarbu Państwa
5. gruntów trwale wyłączonych z produkcji rolniczej na podstawie odrębnych przepisów, w tym zalesionych gruntów rolnych
6. gruntów i działów specjalnych należących do małżonka, z którym emeryt lub rencista zawarł związek małżeński po ustaleniu prawa do emerytury rolniczej lub renty inwalidzkiej rolniczej
7. własności (udziału we współwłasności) nie ustalonej odpowiednimi dokumentami urzędowymi, jeżeli grunty będące przedmiotem tej własności (współwłasności) nie znajdują się w posiadaniu rolnika lub jego małżonka.

Tak więc zaprzestanie działalności rolniczej niezbędne dla otrzymania przez rolnika wcześniejszej emerytury (w wieku 60 lat dla mężczyzny) związane było z „pozbyciem się” własności gospodarstwa rolnego.
Ustawodawca przewidział w ustawie możliwość wyzbycia się własności gospodarstwa rolnego na podstawie umowy z następcą lub na podstawie umowy przenoszącej własność określonej w Kodeksie cywilnym.

Art. 84 tej ustawy wskazywał, że przez umowę z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Ponadto umowa z następcą może zawierać inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego na następcę.
Natomiast art. 85 ustawy mówił, że umowa z następcą, a także umowa w celu wykonania umowy z następcą (przenosząca własność gospodarstwa rolnego na następcę), powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 września 2003 r., sygn. akt. V CK 207/2002 (LexPolonica nr 1631454): „Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników nie uzależnia nabycia przez nich uprawnień emerytalno - rentowych od wyzbycia się gospodarstwa, ale tylko od osiągnięcia określonego wieku. Przyznanie rolnikowi emerytury przed osiągnięciem tego wieku, a także pełna wypłata świadczeń z tytułu emerytury lub renty uzależnione zostały natomiast od zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej, za które uznaje się między innymi wyzbycie się własności i posiadania gospodarstwa rolnego.
Wybór rodzaju umowy prowadzącej do wyzbycia się gospodarstwa rolnego należy do stron, ale wybór ten determinuje prawne możliwości odzyskania przez rolnika przekazanego gospodarstw Mogą je stanowić umowy określone w tej ustawie jako umowy z następcą (art. 84 i 85) lub przewidziane w kodeksie cywilnym umowy darowizny i dożywocia. Dokonany wybór determinuje prawne możliwości odzyskania przez rolnika przekazanego gospodarstwa”.
W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2011 r., sygn. akt. III CZP 136/2010 (Biuletyn Sądu Najwyższego 2011/3) wskazano, że bez względu więc na to, czy przedmiotem darowizny jest nieruchomość, czy ruchomość, gospodarstwo rolne, czy przedsiębiorstwo, wartość darowizny podlega zaliczeniu na substrat zachowku. Ponadto, ustawodawca nie uzależnił także kwestii doliczania darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim darowizna została dokonana. Nie ma więc znaczenia, czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury. Istotne jest, że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny w kształcie przewidzianym w kodeksie cywilnym.

Skoro Pani ojciec zawarł z Pani siostrą umowę darowizny w celu wyzbycia się własności gospodarstwa rolnego, a nie umowę z następcą to oznacza to, że taką darowiznę dolicza się do spadku przy obliczaniu zachowku, a obdarowany ponosi odpowiedzialność za zapłatę zachowku.

Gdyby Pani ojciec zawarł z siostrą umowę z następcą to wówczas taka umowa, chociaż jest także bezpłatnym przysporzeniem na rzecz uprawnionego do zachowku nie byłaby doliczana do spadku przy obliczaniu zachowku, a siostra jako nabywca gospodarstwa rolnego na podstawie umowy z następcą nie odpowiadałaby za zapłatę zachowku. W tym przypadku nie można by mówić o tym, że siostra nabyła własność gospodarstwa na podstawie umowy darowizny.

Na marginesie dodam, że w obowiązującym przez 1990 r. stanie prawnym nie istniała możliwość zawarcia przez rolnika ubiegającego się o emeryturę umowy przeniesienia własności gospodarstwa rolnego innej niż umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy.
Umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego unormowana była zarówno w ustawie z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. z 1977 r. Nr 32, poz. 140) oraz w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (tekst jednolity: Dz.U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.).

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 lutego 1991 roku, sygn. akt. III CZP 4/91 (OSNC 1991/8-9/103) wyraził pogląd, iż wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku. Z uzasadnienia uchwały wynika, iż stanowisko to odnosi się również do umów zawieranych w trybie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz ustawy z 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 268).
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2005 r., sygn. akt. III CZP 59/05, mówi, że gospodarstwo rolne, przekazane na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz o innych świadczeniach  dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140) następcy pozostającemu w  ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej, należy do majątku wspólnego.
W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2001 r., sygn. I CKN 402/00 wskazano, że gospodarstwo rolne przekazane na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140 ze zm.) następcy pozostającemu w ustroju wspólności majątkowej stanowi dorobek małżonków.
Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 19 lipca 2006 r., sygn. akt VI ACa 99/2006 wskazywał, że umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w zamian za świadczenie z ubezpieczenia społecznego wobec zawarcia w niej elementów z różnych dziedzin prawa ma niejednorodny charakter, jednakże ze względu na zakres regulacji oraz cel, jakiemu ma służyć, nie może być ona z punktu widzenia zachowku traktowana tak, jak umowa darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 k.c., a tylko takie darowizny doliczane są do spadku przy obliczaniu zachowku po myśli przepisu art. 993 kc.
Ostatnio Sąd Najwyższy podzielił powyższy pogląd w uchwale z dnia 21 czerwca 2012 r., sygn. akt. III CZP 29/2012 (Biuletyn Sądu Najwyższego 2012/6). Stwierdził on, że przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (tekst jednolity: Dz. U. 1989 r. Nr 24 poz. 133 ze zm.).

W uzasadnieniach powyższych orzeczeń Sąd Najwyższy wskazywał, że umowa zawarta z następcą miała stanowić kontrakt szczególny, gdyż ustawodawca nakazywał stosować jedynie odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego o umowie przedwstępnej. Wskazano również na odrębne unormowanie rozwiązania umowy przez sąd (a nie jej odwołania), czy możliwości uzyskania przez rolnika świadczeń dożywotnich lub pieniężnych, co wskazuje na zamiar odróżnienia tej umowy od umów uregulowanych w kodeksie cywilnym oraz ścisłe powiązanie możliwości zawarcia umowy z pracą następcy w gospodarstwie rolnym, jej zaprzestanie czyniąc przesłanką rozwiązania umowy. W ocenie Sądu Najwyższego wszystkie te uregulowania potwierdzają, że niejednorodny charakter umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy, zawierającej elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego, przemawia przeciwko uznaniu, że z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako umowa darowizny i nie można doliczyć w tym wypadku wartości gospodarstwa rolnego przy wyliczaniu zachowku (tak w zagadnieniu prawnym, na które odpowiadał Sąd Najwyższy w postępowaniu sygn. akt III CZP 29/12).

Reasumując, przy ustalaniu zachowku nie dolicza się do spadku:

1. umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego zawartej na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin
2. umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego zawartej na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin
3. umowy z następcą zawartej na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników

Natomiast jeżeli w czasie obowiązywania ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników została zawarta przez rolnika umowa darowizny (a przypomnijmy, że mógł on zawrzeć umowę z następcą lub umowę zbycia na podstawie Kodeksu cywilnego – np. umowa darowizny, dożywocia, sprzedaży) to taka umowa jest doliczana do spadku przy obliczaniu zachowku jeżeli została dokonana na rzecz spadkobiercy lub uprawnionego do zachowku, a także na rzecz innych osób, jeżeli między zawarciem umowy, a śmiercią spadkodawcy upłynęło nie więcej niż 10 lat.

W Pani przypadku, jako, że umową przenoszącą własność była umowa darowizny to dolicza się ją do spadku przy obliczaniu zachowku, a Pani siostra odpowiada za zapłatę zachowku. Jako, że ojciec nie pozostawił w spadku żadnego majątku to podstawą obliczania należnego Pani zachowku będzie wartość darowizny.
Wartość darowizny ustala się z uwzględnieniem stanu z dnia darowizny, w cenach z dnia zapłaty zachowku.

Jako, że Pani ojciec miał dwoje dzieci i zmarł będąc po rozwodzie to zachowek jaki Pani jest należny odpowiada wartością 1/4 (1/2 z 1) darowanego gospodarstwa rolnego lub 1/3 (2/3 z 1) jeżeli w chwili śmierci ojca była Pani trwale niezdolna do pracy.

Stan prawny na dzień 7.11.2012 r.