Artykuły

Mój ojciec ożenił się ponownie. Jego żona ma dwoje dzieci z pierwszego małżeństwa. Ja jestem jedynym dzieckiem mojego ojca.
Ojciec chciałby, aby jego dom z działką (to jedyny jego majątek) przypadł wyłącznie mi. Jego obecna żona i jej dzieci już wysuwają pretensje do majątku ojca. Żona ojca nie pracuje i faktycznie utrzymuje ją mój ojciec. Po jego śmierci zapewne będą „walczyć” o majątek. Oboje z ojcem chcielibyśmy tego uniknąć. Wiem, że ma on możliwość sporządzenia testamentu, w którym powoła wyłącznie mnie do spadku lub darowania mi majątku jeszcze za życia. Czy w takich przypadkach żona ojca i jej dzieci będą mogły zgłaszać pretensje do majątku ojca? Jak uniknąć takich pretensji?

Wacław

Szanowny Panie,

Jeżeli Pana ojciec sporządzi testament, a w tym testamencie powoła Pana do spadku  jako jedynego spadkobiercę, to wówczas w chwili śmierci ojca, wszystkie prawa i obowiązki których jest on podmiotem przejdą na Pana.
Spadkobierca ustawowy ojca – żona ojca nie nabędzie w takiej sytuacji spadku po swoim mężu.

Dzieci żony mogłyby dziedziczyć z mocy prawa spadek po Pana ojcu (swoim ojczymie) jedynie w przypadku gdyby Pana ojciec nie miał żony i krewnych (zstępnych, rodzeństwa i zstępnych, rodziców, zstępnych rodziców, dziadków i zstępnych dziadków). Art. 934[1] Kodeksu cywilnego wskazuje bowiem, iż w braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

Gdyby ojciec nie pozostawił testamentu to spadek po nim na mocy ustawy nabyłby Pan jako dziecko spadkodawcy i jego żona, każdy po 1/2 udziału.

Jeżeli Pana ojciec pozostawi testament w którym powoła do spadku wyłącznie Pana, to żona ojca nie nabędzie w chwili śmierci ojca żadnej części jego majątku. Cały majątek spadkowy stanie się Pana własnością.

Należy jednak pamiętać, iż żona ojca jest osobą uprawnioną do zachowku. Jak wskazuje bowiem przepis art. 991 § 1 KC, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
Według § 2 art. 991 KC, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Jeżeli w chwili śmierci jego żona,  a Pana macocha będzie żyła i nadal będzie żoną ojca to będzie mogła od Pana żądać zachowku.

Żona ojca będzie mogła żądać zachowku w wysokości połowy z tego co odziedziczyłaby gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe lub 2/3 z tego jeżeli w chwili śmierci swojego męża będzie trwale niezdolna do pracy.
Jak już wspomniałem, jeżeli miałoby miejsce dziedziczenie ustawowe to spadek po Pana ojcu nabyłby Pan i jego żona, każdy w 1/2 udziału.
Tak więc w przypadku pominięcia żony Pana ojca w testamencie mogłaby ona żądać od Pana zachowku w wysokości odpowiadającej 1/4 udziału w spadku (połowa z 1/2 udziału, który odziedziczyłaby gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe) lub 1/3 (2/3 z 1/2) jeżeli w chwili śmierci swojego męża będzie trwale niezdolna do pracy.

O zachowek żona Pana ojca będzie mogła się ubiegać również wówczas jeżeli Pana ojciec jeszcze za swojego życia własność nieruchomości zbudowanej domem mieszkalnym przeniósł na Pana w drodze darowizny lub zapisu windykacyjnego (co będzie możliwe od 23 października 2011 r.). Wynika to z tego, iż darowizny poczynione przez spadkodawcę, a także zapisy widnykacyjne zalicza się do spadku przy obliczaniu zachowku, a osoby obdarowane i te które otrzymają zapis windykayjny są obok spadkobierców odpowiedzialne za zapłatę zachowku.

Jak wskazuje  art. 993 KC (obowiązujący od 23 października 2011 r.), przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Art. 994 § 1 KC wskazuje, iż przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Ewentualną darowiznę na Pana rzecz doliczy się do spadku po ojcu, bo z całą pewnością nie jest to drobna darowizna, a także będzie ona dokonana na rzecz osoby będącej spadkobiercą i uprawnioną do zachowku.

Jak wskazuje art. 999¹ § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.

Z kolei stosownie do art. 1000 § 1 KC, jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

W przypadku dokonania zapisu windykacyjnego, jak i darowizny na Pana rzecz żona ojca będzie mogła żądać od Pana zachowku podobnie jak w przypadku gdyby był Pan jedynym spadkobiercą testamentowym. Tak więc, ani powołanie Pana do spadku w testamencie jako jedynego spadkobiercy, ani dokonanie przez ojca zapisu windykacyjnego lub darowizny nieruchomości na Pana rzecz nie spowoduje, że nie będzie Pan odpowiedzialny za zapłatę zachowku na rzecz żony ojca.

Nie zapłaci Pan zachowku na rzecz swojej macochy jeżeli ojciec skutecznie ją wydziedziczy. Wydziedziczenie w polskim prawie to właśnie pozbawienie prawa do zachowku. Musi ono zostać dokonane w testamencie.

Art. 1008 KC wskzuje, iż spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

Zgodnie z art. 1009 KC, przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.

O tym czy ewentualne wydziedziczenie żony przez Pana ojca sąd będzie orzekał już po jego śmierci. Wydziedziczenie będzie skuteczne jeżeli zaistnieją przesłanki z art. 1008 KC. Może się więc okazać, iż sąd uzna, że wydziedziczenie nie było skuteczne.

Nie zapłaci Pan zachowku na rzecz żony Pana ojca jeżeli zawrzecie Państwo umowę o dożywocie. Przeniesienie własności na podstawie takiej umowy spowoduje, że nieruchomość nie będzie się wliczała do spadku przy obliczaniu zachowku.

Stosownie do art. 908 § 1 KC, jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.
Według § 2 art. 908 KC, jeżeli w umowie o dożywocie nabywca nieruchomości zobowiązał się obciążyć ją na rzecz zbywcy użytkowaniem, którego wykonywanie jest ograniczone do części nieruchomości, służebnością mieszkania lub inną służebnością osobistą albo spełniać powtarzające się świadczenia w pieniądzach lub w rzeczach oznaczonych co do gatunku, użytkowanie, służebność osobista oraz uprawnienie do powtarzających się świadczeń należą do treści prawa dożywocia.

Umowa o dożywocie jest umową odpłatną i jako taka nie będzie uwzględniana przy obliczaniu zachowku. Przy obliczaniu do spadku dolicza się wyłącznie zapisy windykacyjne i darowizny, a ta ostatnia jest nieodpłatnym przysporzeniem.

Z umową o dożywocie wiąże się konieczność poniesienia większych kosztów niż przy umowie darowizny, gdzie może skorzystać ze zwolnienia podatkowego (obdarowany syn może nie płacić podatku od darowizny i od spadku).

Z zawarciem umowy o dożywocie wiąże się obowiązek zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych.
Jak wskazuje art. 6 ust. 1 pkt. 4 ustawy przy umowie o dożywocie, podstawę opodatkowania stanowi wartość rynkowa nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego.
Stawka podatku od czynności cywilnoprawnych przy umowie o dożywocie, stosownie do art. 7 ust. 1 pkt. 2a ustawy wynosi 2 %.

Koszt sporządzenia aktu notarialnego będzie podobny przy obu umowach – umowie o dożywocie i umowie darowizny. W obu przypadkach maksymalną opłatę notarialną ustala się biorąc pod uwagę wartość zbywanej nieruchomości.

Maksymalna stawka stosownie do § 3 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej (Dz.U. z 2004 r. Nr 148, poz. 1564 ze zm.), wynosi od wartości:

• do 3000 zł - 100 zł
• powyżej 3000 zł do 10000 zł - 100 zł + 3 % od nadwyżki powyżej 3000 zł
• powyżej 10000 zł do 30000 zł - 310 zł + 2 % od nadwyżki powyżej 10000 zł
• powyżej 30000 zł do 60000 zł - 710 zł + 1 % od nadwyżki powyżej 30000 zł
• powyżej 60000 zł do 1000000 zł - 1010 zł + 0,4 % od nadwyżki powyżej 60000 zł
• powyżej 1000000 zł do 2000000 zł - 4770 zł + 0,2 % od nadwyżki powyżej 1000000 zł
• powyżej 2000000 zł - 6770 zł + 0,25 % od nadwyżki powyżej 2000 000 zł, nie więcej jednak niż 10000 zł, a w przypadku czynności dokonywanych pomiędzy osobami zaliczonymi do I grupy podatkowej w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn nie więcej niż 7500 zł.

Do powyższych kwot należy doliczyć 23% podatku VAT.
Stawki notarialne wynikające z rozporządzenia to stawki maksymalne więc można co prawda negocjować z notariuszem wysokość tej stawki, ale nieczęsto się zdarza, aby notariusz żądał ceny niższej niż maksymalna.

Stan prawny na dzień 29.01.2014 r.