Pół roku temu zmarła moja siostra. Kiedy była panną rodzice przepisali jej gospodarstwo rolne. potem wyszła za mąż i miała jedno dziecko. Po niespełna trzech latach mąż ją opuścił i rozwiedli się.
Jedyną spadkobierczynią majątku jest jej córka która ma 10 lat. Czy były mąż ma prawo do majątku, czy należy się jakiś udział dla moich rodziców (czyli też rodziców brata), czy ja siostra - osoba która dzierżawiła dwie działki mam do nich prawo?
Pragnę podkreślić iż moja siostra kochała ziemię, nigdy nie chciała jej sprzedać. Jej były mąż rozpoczął kroki prawne o spadek dla nieletniej. Czy jako prawny opiekun nieletniej spadkobierczyni może sprzedać nieruchomość?
Jolanta
Szanowna Pani,
W celu udzielenia odpowiedzi na Pani pytania, należy na wstępie przedstawić uwarunkowania prawne dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych w Polsce. Przez wiele lat możliwość dziedziczenia gospodarstwa rolnego była ograniczona – krąg osób, które mogły odziedziczyć gospodarstwo rolne był ograniczony.
Art. 1059 Kodeksu cywilnego, w ostatniej swojej wersji określał, iż spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku spełniają przynajmniej jedną z poniższych przesłanek:
- stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej
- mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej
- są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół
- są trwale niezdolni do pracy
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r. (sygn. akt. P 4/99) uznał powyższy przepis (podobnie jak szereg innych, regulujących kwestię dziedziczenia gospodarstw rolnych, zawartych w księdze czwartej, Tytule X Kodeksu) za niezgodny z Konstytucją RP w zakresie, w jakim odnosi się do spadków otwartych od dnia jego ogłoszenia, tj. 14 lutego 2001 r. Przyjęto, iż począwszy od wymienionej daty, w przypadku śmierci osoby będącej właścicielem gospodarstwa rolnego, zastosowanie znajduje dziedziczenie według zasad ogólnych. Tak też będzie zatem w przypadku spadku po Pani siostrze, zmarłej w 2011 roku.
Zgodnie z art. 931 § 1 KC, w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, którzy dziedziczą w częściach równych. Podkreślenia wymaga jednakże, iż jeżeli małżeństwo nie istniało w chwili śmierci spadkodawcy, wówczas nie jest możliwe dziedziczenie ustawowe. Skoro zatem Pani siostra rozwiodła się, to jej byłemu mężowi udział spadkowy nie przysługuje.
Wobec powyższego należy stwierdzić, iż Pani siostrzenica dziedziczy całość spadku - również własność dzierżawionych przez Panią działek stanie się jej własnością. Okoliczność, że siostrzenica jest małoletnia nie powoduje, że nie dziedziczy ona lub w dziedziczeniu jest ograniczona. Ma ona zdolność prawną (jak każda osoba od urodzenia), a więc zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków.
Art. 922 § 1 KC określa, że prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na spadkobierców, na zasadach przewidzianych w Kodeksie. Nie wyklucza to rzecz jasna możliwości dalszej dzierżawy tych działek. Istotne znaczenie będzie mieć w tym przypadku treść dotychczasowej umowy. W wyniku dziedziczenia Pani siostrzenica nie tylko stała się właścicielem nieruchomości, ale również nabyła obowiązki wynikające z umowy dzierżawy (stała się ona stroną umowy).
Fakt dzierżawienia przez Panią nieruchomości nie daje Pani więcej uprawnień niż to, że ma Pani prawo do używania nieruchomości i pobierania z nich pożytków, przez czas oznaczony lub nie oznaczony.
Natomiast w kwestii ewentualnego uprawnienia Pani rodziców do części spadku, należy wskazać, że dziedziczą oni, ponieważ w dziedziczeniu wyprzedza ich córka siostry. Dopiero gdyby siostra nie miała zstępnych (dzieci, wnuki, itd.) lub nie dożyliby oni jej śmierci to rodzice byliby brani pod uwagę jako spadkobiercy ustawowi.
Jak wskazuje art. 932 § 1 KC, w braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych (art. 932 § 3 KC).
Rodzice siostry nie są także uprawnionymi do żądania zapłaty zachowku. Art. 991 § 1 KC definiuje wymienioną instytucję prawa spadkowego jako część udziału spadkowego, jaki przysługiwałby zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Rodzice siostry nie są jej spadkobiercami ustawowymi, a więc nie są także uprawnionymi do zachowku,
Niechęć Pani siostry do sprzedaży gospodarstwa nie ma znaczenia w tym sensie, że nie pozostawiła po sobie testamentu. To właśnie w tym oświadczeniu woli spadkodawca może obciążyć spadkobiercę lub zapisobiercę poleceniem, poprzez nałożenie obowiązku oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (art. 982 KC). W przypadku dziedziczenia ustawowego taka możliwość formalnego respektowania woli zmarłego w zasadzie nie istnieje.
Ponieważ osoba będąca jedynym spadkobiercą ma zaledwie 10 lat, zatem nie posiada zdolności do czynności prawnych. Oznacza to, że wszelkie decyzje odnośnie spadku podejmuje w jej imieniu przedstawiciel ustawowy – ojciec, który prawując nad Pani siostrzenicą władzę rodzicielską, winien m. in. wykonywać pieczę nad jej osobą i majątkiem.
Wprawdzie art. 95 § 4 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zakłada, że rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jednakże winni przy tym uwzględniać jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości oraz w miarę możliwości rozsądne życzenia. Trudno przyjąć, aby opinia 10-letniego dziecka mogła być kluczowa w tak istotnej sprawie, jak sprzedaż nieruchomości, tym niemniej nie można zapominać, że to właśnie córka Pani siostry po dojściu do pełnoletności będzie w pełni swobodnie rozporządzać odziedziczonym majątkiem, jak również ojciec powinien zapewnić jej odpowiednie warunki życiowe.
Należy w tym miejscu zauważyć, że przedstawiciel ustawowy małoletniego nie ma uprawnień do zupełnie samodzielnego podjęcia decyzji w kwestii zbycia gospodarstwa rolnego. Art. 101 § 3 KRO stanowi, że rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko. Sprzedaż nieruchomości ponad wszelką wątpliwość oznacza rozporządzenie, które przekracza zakres zwykłego zarządu. Zatem decydujące zdanie w tej sprawie będzie należeć do sądu.
Sąd rozpatrując sprawę o wydanie zezwolenia na dokonanie przez ojca rozporządzenia majątkiem dziecka, będzie się kierował dobrem i interesem małoletniego dziecka. Sąd nie zezwoli na zbycie nieruchomości należącej do dziecka jeżeli nie będzie to uzasadnione.
Dodam jeszcze, że czynsz dzierżawny jaki powinna Pani płacić za korzystanie z nieruchomości siostrzenicy stanowi jej dochód (nie jej ojca) i w pierwszej kolejności powinien zostać wydany na utrzymanie dziecka. Stosownie do art. 103 KRO, czysty dochód z majątku dziecka powinien być przede wszystkim obracany na utrzymanie i wychowanie dziecka oraz jego rodzeństwa, które wychowuje się razem z nim, nadwyżka zaś na inne uzasadnione potrzeby rodziny.
Stan prawny na dzień 19.01.2012 r.
