Artykuły

Zawarcie związku małżeńskiego przez wdowca a ważność testamentu zmarłego małżonka, w którym wdowiec został powołany do spadku

Moi rodzice mieli jedno dziecko – mnie. Mama napisała testament.
Moja mama jako jedynego spadkobiercę w testamencie wskazała mojego ojca (swojego męża). Ja nie zostałam ujęta w testamencie.
Mama zmarła. Jeszcze przed otwarciem testamentu, po ok. 8 miesiącach od śmierci mamy, ojciec ponownie ożenił się z kobietą poznaną tuż po śmierci mamy w sanatorium. W związku z tym pojawiła sie nowa osoba – druga żona ojca, która może stać sie potencjalnym beneficjentem masy spadkowej po mamie. Gdyby mama wiedziała, że ojciec niedługo po jej śmierci ponownie się ożeni to nigdy takiego testamentu by nie napisała.
Teraz ojciec złożył testament w sądzie.
Czy fakt ten można podnieść w sądzie jako argument do podważenia ważności ostatniej woli mamy? Mama była zwyczajnie w błędzie, że do czegoś takiego może dojść.


Monika

 

 


 

 

Szanowna Pani!


Jak rozumiem Pani mama zmarła pozostawiwszy testament, w którym powołała do spadku swojego męża, a Pani ojca.


W Polsce obowiązuje zasada swobody testowania co oznacza, że każdy może rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci wedle własnego uznania i własnej woli. Dziedziczenie ustawowe ma miejsce wówczas jeżeli spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu lub też żadna z osób powołanych do spadku w testamencie nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Podważenie ważności testamentu jest możliwe wyłącznie poprzez wykazanie, że:

  1. Przedłożony w sądzie testament został odwołany
  2. Przedłożony testament jest nieważny.


Stosownie do art. 943 Kodeksu cywilnego, spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia.


W myśl art. 946 KC, odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.


Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu (art.  947 KC).


Testament jest nieważny jeżeli:

  1. Został sporządzony przez osobę, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (niepełnoletni, ubezwłasnowolniony).
  2. Nie zostały zachowane warunki sporządzenia testamentu określone w Kodeksie cywilnym (np. nie został napisany własną ręką przy testamencie własnoręcznym, nie zostały zachowane warunki aktu notarialnego przy testamencie notarialnym, świadkami testamentu ustnego były osoby, które świadkami być nie mogą).
  3. Został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
  4. Został sporządzony pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści.
  5. Został sporządzony pod wpływem groźby.

 

W Pani pytaniu należy odpowiedzieć na pytanie czy testament, który mama sporządziła, w którym powołała do spadku swojego męża może być uznany za nieważny z uwagi na to, że został sporządzony pod wpływem błędu, który to błąd polegał na tym, że nie sądziła ona, że jej mąż po śmierci zwiąże się szybko z inną kobietą i zawrze z nią związek małżeński. Gdyby wiedziała, że jej mąż ponownie się ożeni to nie powoływałaby go do spadku w testamencie.


Podstawą uznania testamentu za nieważny jako sporządzony pod wpływem błędu jest art. 945 § 1 pkt 2 KC stanowi, że testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści.


Powyższy przepis art. art. 945 § 1 pkt 2 KC jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 84 KC, który w § 1 stanowi, że w razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.
W myśl § 2 art. 84 KC, można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny).


W pierwszej kolejności należy wskazać, że błąd definiuje się jako mylne wyobrażenie spadkodawcy o rzeczywistym stanie rzeczy. Wada ta (błąd) w wypadku testamentu występuje bez względu na to, czy błąd spadkodawcy sporządzającego testament dotyczy treści testamentu, czy też okoliczności nie objętej treścią testamentu np.okoliczności po stronie spadkodawcy powołanego w testamencie. Nie ma też znaczenia, czy oraz kto i w jaki sposób błąd wywołał. Znaczenie prawne ma jednak błąd istotny, tj. taki, który uzasadnia przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu nie złożyłby oświadczenia tej treści. Jak wskazuje orzecznictwo, o tym, czy błąd spadkodawcy jest istotny decyduje ocena konkretnego wypadku, przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności, dokonywana wyłącznie w kategoriach subiektywnych spadkodawcy (błąd powinien stanowić przyczynę sprawczą sporządzenia testamentu). Nie ma natomiast znaczenia czy spadkodawca oceniał dany stan faktyczny obiektywnie, czy też nie.


Moim zdaniem, w przypadku opisanym w pytaniu, nie można mówić o nieważności testamentu – jeżeli błąd miał polegać na tym, że Pani mama nie sądziła, że jej mąż w krótkim czasie po jej śmierci ożeni się ponownie.
Na gruncie błędu z art. 84 KC i nast. funkcjonuje ugruntowane stanowisko orzecznictwa i doktryny, zgodnie z którym błąd musi istnieć w chwili dokonywania czynności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 1997 roku, sygn. akt I CKN 91/97).
Mimo to, że art. art. 945 § 1 pkt 2 KC nakazuje szerszej rozumieć błąd niż na gruncie art. 84 KC należy tutaj również przyjąć powyższe rozumienie błędu w kontekście czasu, w którym musi on nastąpić, aby móc uznać taki błąd za prawnie istotny. Innymi słowy błąd, nawet, co do pobudki, które zawsze są zdeterminowane określonymi faktami musi dotyczyć takich okoliczności, które zaistniały w chwili sporządzania testamentu, bądź istniejąc w chwili testowania ujawniły się później.


W realiach sprawy przedstawionej w pytaniu oznacza to, że Pani mama nie pozostawała w błędzie, bowiem w chwili sporządzania testamentu Pani ojciec był jej mężem i nie był związany z inną kobietą.


Należy wskazać, że testament wyraża konkretną, subiektywną wolę Pani mamy, która miała się urzeczywistnić w chwili jej śmierci a zdarzenia, które zaistniały po jej śmierci w zasadzie nie mogły mieć wpływu na ocenę jej stanu świadomości, wnioskowania czy też motywacji w chwili sporządzania testamentu. W mojej ocenie, nie sposób podważać ważności testamentu, przypisując Pani mamie działanie pod wpływem błędu, który w istocie zaktualizował się dopiero po zaistnieniu zdarzeń przyszłych, niepewnych.
W tym miejscu należy wskazać wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.10.2000 r., sygn. III CKN 963/98, OSNC 2002/5/63, odnoszący się wprawdzie do błędu z art. 84 kc i nast., ale który znajduje swoje zastosowanie do sytuacji przedstawionej w pytaniu. W orzeczeniu tym Sąd przyjął, iż niespełnienie się oczekiwań osoby dokonującej czynności prawnej, co do określonego rozwoju zdarzeń nie daje podstaw do uznania oświadczenia woli za wynik błędu prawnie doniosłego.


Zapis w testamencie Pana Mamy znaczy tyle tylko, że na wypadek swojej śmierci mama chce, aby jej majątek przypadł mężowi. Nie stanowi, iż warunkiem nabycia spadku jest aby jej mąż pozostał po jej śmierci w stanie wolnym.
Nawet jeżeli Mama w testamencie wskazałaby, że powołuje męża do spadku pod warunkiem, że pozostanie on stanu wolnego po jej śmierci to taki zapis (ten warunek) mógłby zostać uznany za nieważny.
Jak bowiem wskazuje art. 962 KC, zastrzeżenie warunku lub terminu, uczynione przy powołaniu spadkobiercy testamentowego, uważane jest za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.


W kontekście sprawy należy wskazać również, że mama musiała mieć świadomość tego, że jej mąż może po jej śmierci związać się z inną kobietą, a nawet się z nią ożenić. Taką okoliczność musiałaby brać pod uwagę kiedy myślała o tym co będzie po jej śmierci. Jest normalnym, że wdowcy czy wdowy często ponownie zawierają związki małżeńskie. Takie postępowanie nie jest nieakceptowane społecznie czy moralnie naganne.


Tu wskaże, że błąd Pani mamy mógłby być prawnie doniosły, gdyby dokonała rozporządzenia swoim majątkiem na rzecz męża, podczas gdy mąż zataiłaby przed nią fakt związania się, mimo trwania małżeństwa, z inną kobietą.
Jak wskazano powyżej ten błąd musiałby istnieć w chwili sporządzania testamentu, a z Pani pytania wynika, że ojciec związał się z inną kobietą po śmierci mamy.
Jeżeli Pani (czy inna osoba mająca interes prawny) chciałaby wykazywać błąd, który powoduje, że testament jest nieważny, koniecznym jest wykazanie tego błędu za pomocą środków dowodowych.


Ważnym, w zakresie stwierdzenia nieważności testamentu jest to, iż zgodnie z art. 945 § 2 KC, na nieważność testamentu z przyczyny błędu nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.


Na koniec dodam, że Pani jako spadkobierca ustawowy mamy pominięty w testamencie może się ubiegać o zachowek od ojca. Zachowek należny Pani to kwota odpowiadająca połowie wartości udziału w spadku jaki nabyłaby Pani gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe lub 2/3 z tego jeżeli jest Pani trwale niezdolna do pracy. Może się zatem ubiegać o kwotę odpowiadającą 1/4 warttości spadku (połowa z ½) lub 1/3 (2/3 z ½) jeżeli jest Pani trwale niezdolna do pracy. Przy ustalaniu zachowku należy pamiętać, że do spadku przy jego obliczaniu dolicza się darowizny uczynione przez mamę na rzecz Pani i ojca za jej życia oraz darowizny na rzecz innych osób niż Pani i ojciec uczynione przez mamę w okresie 10 lat licząc wstecz od chwili jej śmierci.

 

 

Stan prawny 18.12.2019 r.





  • Data2019-12-24
  • AutorŁukasz Obrał

Zadaj pytanie prawnikowi

regulamin
Jeśli chcesz dodać więcej załączników wyślij e-mail na kontakt@prawo-porady.pl