Artykuły

Zakres władzy rodzicielskiej został sformułowany w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Wskazany akt prawny określa m. in. następujące zasady:

• Dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską aż do uzyskania pełnoletności, czyli do ukończenia 18. roku życia (art. 92 KRO w związku z art. 10 § 1 Kodeksu cywilnego); pełnoletność nabywana jest przed osiągnięciem tego wieku w przypadku zawarcia małżeństwa (art. 10 § 2 KC)
• Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, którzy są obowiązani, a zarazem uprawnieni do jej sprawowania, decydując wspólnie o istotnych sprawach dla dziecka; dopiero w braku ich porozumienia, rozstrzygnięcie podejmuje sąd opiekuńczy (art. 93 § 1 i art. 97 KRO)
• Podstawą władzy rodzicielskiej jest obowiązek, a zarazem prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do jego wychowania; wykonywanie władzy rodzicielskiej powinno odbywać się w taki sposób, jak wymaga tego dobro dziecka i interes społeczny, z poszanowaniem jego godności i praw; małoletni winien zachować posłuszeństwo oraz wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra w sprawach, w których nie może składać samodzielnych oświadczeń woli (art. 95 § 1-3 KRO)
• Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim, będąc przy tym obowiązani troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój małoletniego, a także przygotowywać go do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień (art. 96 § 1 KRO)
• Rodzice nie posiadający pełnej zdolności do czynności prawnych uczestniczą w sprawowaniu bieżącej pieczy nad osobą dziecka oraz w jego wychowaniu, o ile sąd opiekuńczy nie postanowi inaczej, ze względu na dobro dziecka (art. 96 § 2 KRO)
• Zakazane jest stosowanie kar cielesnych przez osoby wykonujące władzę rodzicielską b(art. 96 [1] KRO)
• Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską; jeżeli małoletni pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każdy z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy tego małoletniego (art. 98 § 1 KRO)
• Rodzice mają obowiązek sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską, z wyjątkiem jego zarobku oraz przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku; dokonanie przez rodziców czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu, uzależnione jest od zezwolenia sądu opiekuńczego (art. 101 KRO)

Jak wynika z powyższych reguł, prawidłowość sprawowania władzy rodzicielskiej podlega ocenie sądu opiekuńczego, czyli – co do zasady - wydziału rodzinnego we właściwym miejscowo sądzie rejonowym. Każdorazowo, w przypadku powzięcia informacji o zagrożeniu dobra dziecka, sędzia wydaje stosowne rozstrzygnięcia, ograniczając wykonywanie władzy rodzicielskiej poprzez wydanie tzw. zarządzeń opiekuńczych, wskazanych w art. 109 KRO, bądź też zawieszając ją z powodu przemijającej przeszkody (art. 110 § 1 KRO).

Najdalej idącym skutkiem zaniedbań obowiązków wychowawczych, ciążących na rodzicach, jest orzeczenie przez sąd pozbawienia władzy rodzicielskiej. W myśl art. 111 § 1 i 1a KRO, takie rozwiązanie jest możliwe, jeżeli:

1. istnieje trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej (np. choroba, uniemożliwiająca pełnienie obowiązków rodzicielskich, skazanie na wieloletnią karę pozbawienia wolności lub wyjazd na stałe za granicę)
2. dochodzi do nadużywania władzy rodzicielskiej, czyli zachowań polegających na stosowaniu wobec dziecka przemocy fizycznej lub psychicznej lub na nakłanianiu do zachowań niezgodnych z powszechnie przyjętymi normami (np. nadużywanie alkoholu, narkomania, przestępczość, prostytucja)
3. występują rażące zaniedbania obowiązków wobec dziecka, czyli rodzice nie wykazują dostatecznego zainteresowania jego losem (np. niezapewnianie mu jedzenia, ubrania i innych niezbędnych potrzeb, w skrajnych przypadkach porzucenie)
4. pomimo udzielonej pomocy, nie ustały przesłanki umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzenia tymczasowo pełnienia funkcji rodziny zastępczej, a w szczególności, gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem

Pozbawienie władzy rodzicielskiej wywołuje daleko idące skutki. Rodzic, który utracił omawiane uprawnienie, nie może współdecydować o istotnych sprawach dziecka, w szczególności dotyczących jego osoby i majątku oraz korzystać z innych, wskazanych na wstępie uprawnień. Jednakże tenże rodzic nadal jest uprawniony do kontaktów z małoletnim, o ile sąd nie ograniczy bądź też nie zakaże jego osobistych kontaktów z dzieckiem.

Podobnie jak ograniczenie i zawieszenie władzy rodzicielskiej, jej pozbawienie może być orzeczone w stosunku do jednego lub obu rodziców. Taka alternatywa została wyrażona w art.
111 § 1 KRO. Konsekwencją drugiego rozwiązania, czyli całkowitej utraty przez rodziców posiadanego prawa, istnieje konieczność ustanowienia dla małoletniego opieki, na zasadach określonych w Tytule III Dziale I KRO.

Należy podkreślić, iż pozbawienie władzy rodzicielskiej nie jest stanem nieodwracalnym. Stosownie do art. 111 § 2 KRO, w razie ustania przyczyny, będącej podstawą wskazanego rozstrzygnięcia, sąd opiekuńczy może tą władzę przywrócić. Jak się wydaje, wiele zależy w tej materii od postawy rodzica, wobec którego postanowienie zostało wydane.

Ponadto zasadne jest zauważyć, że pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone również w wyroku orzekającym rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa, o czym stanowi art. 112 KRO.

Postępowanie w sprawie pozbawienia władzy rodzicielskiej ma charakter nieprocesowy, zatem jest odformalizowane w porównaniu do „zwykłego” postępowania cywilnego. Inicjuje je nie pozew, lecz – zgodnie z art. 507 KPC - wniosek osoby zainteresowanej w sprawie. Ponadto postępowanie może być wszczynane także z urzędu.
Art. 572 KPC określa, iż każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, ma obowiązek zawiadomić o nim sąd opiekuńczy. Takie zawiadomienie nie wywołuje skutków takich, jak wniosek, gdyż po jego otrzymaniu, to sąd wszczyna postępowanie z urzędu, o ile uzna to za stosowne. W pierwszej kolejności do poinformowania sądu o konkretnych okolicznościach, mogących być podstawą wszczęcia postępowania, zobowiązane są urzędy stanu cywilnego, sądy, prokuratorzy, notariusze, komornicy, organy samorządu i administracji rządowej, organy Policji, placówki oświatowe, opiekunowie społeczni oraz organizacje i zakłady zajmujące się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi.
Natomiast w myśl art. 579 KPC, postanowienia w sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej, jak również zmiany rozstrzygnięć w tym przedmiocie, zawartych w wyroku orzekającym rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa, mogą być wydane tylko po przeprowadzeniu rozprawy. Skuteczność i wykonalność tychże postanowień następuje po ich uprawomocnieniu się.

Opłata za wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej wynosi 40 zł, co wynika z treści art. 23 pkt 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.). Ponadto, zgodnie z art. 37 pkt 2 ww. ustawy, złożenie wniosku o zmianę wyroku orzekającego rozwód lub separację w części dotyczącej władzy rodzicielskiej, czyli także pozbawienia wskazanego uprawnienia, podlega opłacie w wysokości 100 zł.

Stan prawny na dzień 11.02.2013 r.