Artykuły

Na gruncie polskiej procedury karnej możliwych jest kilka sposobów zakończenia postępowania przygotowawczego, czyli śledztwa lub dochodzenia.
Wprawdzie Kodeks postępowania karnego, określając szczegółowo czynności prowadzone w postępowaniu przygotowawczym, odnosi się wprost do śledztwa, to jednak zawarta w art. 325a § 2 KPK (rozdział 36a - Dochodzenie) norma stanowi, iż „przepisy dotyczące śledztwa stosuje się odpowiednio do dochodzenia, jeżeli przepisy niniejszego rozdziału nie stanowią inaczej.” Zatem omawiane poniżej kwestie dotyczą zarówno śledztwa, jak i dochodzenia.

Na wstępie wskazać należy także, jakie organy są uprawnione do prowadzenia postępowania przygotowawczego. Otóż, z treści art. 311 § 1 i 2 KPK wynika, iż śledztwo prowadzi prokurator, który jednakże może powierzyć Policji przeprowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa. Natomiast art. 312 pkt 1 KPK uprawnienia Policji przyznaje – w zakresie ich właściwości - organom Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Celnej oraz Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Policja oraz wskazane organy prowadzą także dochodzenie – chyba że prowadzi je prokurator, na co wskazuje treść art. 325a § 1 KPK.
Ponadto takie uprawnienie posiadają organy wymienione w - wydanym na podstawie art. 325d KPK - rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie określenia organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, jak również zakresu spraw zleconych tym organom (Dz. U. z 2003 r. Nr 108, poz. 1019). Na tej podstawie prawnej „umocowanymi” do prowadzenia dochodzeń – w zakresie przedstawionej tam właściwości rzeczowej - są organy Inspekcji Handlowej i Państwowej Inspekcji Sanitarnej, urzędy kontroli skarbowej i inspektorzy kontroli skarbowej oraz Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej.
Dochodzenie odróżnia od śledztwa mniej sformalizowany charakter. Wynika to choćby z faktu, iż zasadniczo toczy się ono w sprawach o mniejszym ciężarze gatunkowym, co stanowi konsekwencję treści art. 309 oraz art. 325b i 325c KPK, wskazujących zakres przedmiotowy (o jakie przestępstwa) i podmiotowy (przeciwko jakim osobom) powinno być prowadzone śledztwo oraz dochodzenie.

Jeżeli w toku przeprowadzonych w postępowaniu przygotowawczym czynności prokurator, Policja lub inny organ uprawniony do jego prowadzenia, w oparciu o zebrany materiał dowodowy wydadzą w sposób i w trybie określonym w art. 313 KPK postanowienie o postawieniu danej osobie zarzutów, wówczas - zgodnie z treścią art. 71 § 1 KPK – osoba taka staje się podejrzanym, a zarazem również stroną tego postępowania, co wynika z treści art. 299 § 1 KPK. Analogiczne skutki następują, gdy na podstawie art. 308 § 2 KPK, w wypadkach nie cierpiących zwłoki, osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa zostanie przesłuchana w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów. W opisanych powyżej sytuacjach postępowanie z prowadzonego „in rem” (w sprawie) zmienia swój status na „in personam”, czyli przeciwko osobie.
Gdy następnie organ prowadzący postępowanie nie znajduje przesłanek przemawiających za uchyleniem sformułowanych zarzutów, na podstawie norm ustalonych w art. 321 KPK następuje faza zamknięcia śledztwa.
Podejrzany lub jego obrońca może złożyć wniosek o końcowe zaznajomienie z materiałami postępowania, a prowadzący postępowanie powiadamia ich o terminie końcowego zaznajomienia, pouczając także o prawie uprzedniego przejrzenia akt w terminie odpowiednim do wagi lub zawiłości sprawy. Termin zaznajomienia powinien być tak wyznaczony, aby od doręczenia zawiadomienia o nim podejrzanemu i jego obrońcy upłynęło co najmniej 7 dni. W opisanych czynnościach może uczestniczyć obrońca. Nieusprawiedliwiona nieobecność podejrzanego lub jego obrońcy nie stanowi przeszkody do prowadzenia dalszego postępowania. W  ciągu 3 dni od daty zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania strony (czyli także pokrzywdzony) mogą składać wnioski o uzupełnienie śledztwa.
Zgodnie z art. 321 § 6 KPK, gdy nie zachodzi już potrzeba uzupełnienia śledztwa, wydawane jest, a następnie ogłaszane, postanowienie o jego zamknięciu, ewentualnie podejrzany i jego obrońca otrzymują zawiadomienie w tej kwestii.

Stosownie do art. 331 § 1 KPK, w ciągu 14 dni od daty zamknięcia śledztwa albo od otrzymania aktu oskarżenia sporządzonego przez Policję w dochodzeniu, prokurator ma do wyboru dwa zasadnicze warianty:

1. sporządzenie aktu oskarżenia lub zatwierdzenie aktu oskarżenia sporządzonego przez Policję w dochodzeniu i wniesienie go do sądu
2. wydanie postanowienia o umorzeniu, o zawieszeniu albo o uzupełnieniu śledztwa lub dochodzenia

W tym miejscu należy dodać, iż śledztwo winno być ukończone w terminie 3 miesięcy od daty jego wszczęcia (art. 310 § 1 KPK), zaś dochodzenie – 2 miesięcy, jednakże w określonych w kodyfikacji okolicznościach postępowanie przygotowawcze może być przedłużone, a decyzja w tej kwestii należy do prokuratora.

Zgodnie z art. 332 § 1 i art. 333 § 1 KPK, akt oskarżenia powinien zawierać:

1. imię i nazwisko oskarżonego, inne dane o jego osobie oraz dane o zastosowaniu środka zapobiegawczego
2. dokładne określenie zarzucanego oskarżonemu czynu ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia oraz skutków, a zwłaszcza wysokości powstałej szkody
3. wskazanie, że czyn został popełniony w warunkach wymienionych w art. 64 Kodeksu karnego albo w art. 37 § 1 pkt 4 Kodeksu karnego skarbowego, tj. działał w warunkach recydywy
4. wskazanie przepisów ustawy karnej, pod które zarzucany czyn podpada
5. wskazanie sądu właściwego do rozpoznania sprawy i trybu postępowania
6. uzasadnienie oskarżenia
7. listę osób, których wezwania oskarżyciel żąda
8. wykaz innych dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej domaga się oskarżyciel

Ponadto prokurator może wnieść o zaniechanie wezwania i odczytanie na rozprawie zeznań świadków przebywających za granicą lub mających stwierdzić okoliczności, którym oskarżony w wyjaśnieniach swych nie zaprzeczył, a okoliczności te nie są tak doniosłe, aby konieczne było bezpośrednie przesłuchanie świadków na rozprawie (art. 333 § 2 KPK). Powyższy zabieg ma zatem na celu pominięcie w późniejszym postępowaniu sądowym kwestii, które nie budziły wątpliwości na etapie postępowania przygotowawczego, a tym samym ograniczenie się do najistotniejszych zagadnień, co jest zgodne z regułami tzw. ekonomii procesowej.

Akt oskarżenia sporządzony przez Policję lub organ upoważniony do prowadzenia dochodzenia na podstawie art. 325d KPK, może nie zawierać uzasadnienia (art. 332 § 3 KPK).
W myśl art. 333 § 3 KPK, oskarżyciel do aktu oskarżenia, dołącza - do wiadomości sądu – listę ujawnionych osób pokrzywdzonych z podaniem ich adresów, a także adresy osób, których wezwania żąda.
Jednocześnie z aktem oskarżenia sąd otrzymuje akta postępowania przygotowawczego wraz z załącznikami, a także po jednym odpisie aktu oskarżenia dla każdego oskarżonego, o czym stanowi art. 334 § 1 KPK. O przesłaniu aktu oskarżenia zawiadamiany jest oskarżony i ujawniony pokrzywdzony, a także osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie (art. 334 § 2 KPK).

Dużą praktyczną doniosłość w kwestii kierowania spraw do sądu ma funkcjonująca w polskiej procedurze karnej instytucja tzw. wniosku o skazanie bez rozprawy (zamiennie nazywana niekiedy dobrowolnym poddaniem się karze), unormowana w art. 335 KPK. Cechuje ją uproszczony charakter i swoiste porozumienie między prokuratorem a oskarżonym co do podstawowych elementów przyszłego wyroku. Oskarżyciel publiczny ma bowiem prawo umieścić w akcie oskarżenia wniosek o wydanie wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kary lub środka karnego za występek zagrożony karą nieprzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności bez przeprowadzenia rozprawy. Warunkiem jest, aby okoliczności popełnienia przestępstwa nie budziły wątpliwości, a także postawa oskarżonego, wskazywała, że cele postępowania zostaną osiągnięte.
Co więcej – jeżeli wątpliwości nie budziły także wyjaśnienia podejrzanego, można nie przeprowadzać dalszych czynności dowodowych w postępowaniu przygotowawczym, oprócz tych, co do których zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie można ich przeprowadzić na rozprawie.
Ponadto uzasadnienie aktu oskarżenia w przypadku wniosku o skazanie bez rozprawy może wskazywać jedynie zaistnienie okoliczności cechujących przedstawioną instytucję.
Od opisanej powyżej ogólnej reguły, jaką jest wniesienie aktu oskarżenia do sądu, istnieją dwa wyjątki:

1. wniosek do sądu o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających
2. wniosek do sądu o warunkowe umorzenie postępowania

Pierwsze z tychże rozwiązań, opisane w art. 324 KPK, charakteryzuje się tym, iż prokurator po zamknięciu śledztwa lub dochodzenia kieruje sprawę do sądu z przedmiotowym wnioskiem, jeżeli w sprawie zostanie ustalone, że podejrzany dopuścił się czynu w stanie niepoczytalności oraz istnieją w związku z tym podstawy do zastosowania środków zabezpieczających, określonych w art. 93-99 Kodeksu karnego oraz art. 22 § 3 pkt 1-5 Kodeksu karnego skarbowego. Gdy sąd nie znajdzie wystarczających podstaw do przychylenia się do powyższego wniosku, przekazuje sprawę prokuratorowi do dalszego prowadzenia. Na wydane wówczas przez sąd postanowienie przysługuje zażalenie.

Natomiast stosownie do art. 336 § 1 KPK, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego prokurator sporządza i przesyła, zamiast aktu oskarżenia, gdy zostaną spełnione przesłanki do zastosowania tego środka probacyjnego, ujętego w Kodeksie karnym (art. 66-68) oraz Kodeksie Karnym skarbowym (art. 41). Zgodnie z art. 336 § 2 KPK, uzasadnienie przedmiotowego wniosku prokuratora może ograniczyć się do wskazania dowodów świadczących o tym, że wina oskarżonego nie budzi wątpliwości, a nadto okoliczności przemawiających za warunkowym umorzeniem. Warto ponadto dodać, iż we wniosku prokurator może wskazać proponowany okres próby i obowiązki, które należy nałożyć na oskarżonego, jak również, stosownie do okoliczności, wnioski co do dozoru (art. 336 § 3 KPK).

W tym miejscu należy poświęcić uwagę kwestii umorzenia śledztwa lub dochodzenia, czyli rozstrzygnięcia najczęściej spotykanego w postępowaniu przygotowawczym.
Umorzenie postępowania następuje albo „w sprawie” - czyli wówczas, gdy wobec żadnej z osób nie wydano postanowienia o przedstawieniu zarzutów, albo „przeciwko osobie” - kiedy zatem takie zarzuty zostały sformułowane, lecz na późniejszym etapie organ prowadzący postępowanie uznał, że zachodzą okoliczności przemawiające za ich uchyleniem.
Zgodnie z art. 322 § 1 KPK, jeżeli postępowanie nie dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, jak również nie występują warunki uzasadniające wniesienie wniosku do sądu o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających, śledztwo zostaje umorzone bez konieczności uprzedniego zaznajomienia z materiałami postępowania i jego zamknięcia. W oparciu o art. 305 § 3 KPK, postanowienie o umorzeniu śledztwa wydaje prokurator albo Policja.
Podkreślenia wymaga jednakże, iż postanowienie wydane przez Policję zatwierdza prokurator.
Art. 322 § 2 KPK określa natomiast, iż postanowienie o umorzeniu śledztwa powinno zawierać:

1. oznaczenie organu oraz osoby lub osób, wydających postanowienie
2. datę wydania postanowienia
3. wskazanie sprawy oraz kwestii, której postanowienie dotyczy
4. rozstrzygnięcie z podaniem podstawy prawnej
5. uzasadnienie, chyba że określony przepis ustawy zwalnia od tego wymagania
6. dokładne określenie czynu i jego kwalifikacji prawnej
7. wskazanie przyczyn umorzenia

Ostatni z wymienionych elementów oznacza, iż w postanowieniu musi zostać wskazana jedna z tzw. negatywnych przesłanek procesowych, wymienionych enumeratywnie w art. 17 § 1 KPK. Stosownie do ww. przepisu - nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:

1. czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia
2. czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa
3. społeczna szkodliwość czynu jest znikoma
4. ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze
5. oskarżony zmarł
6. nastąpiło przedawnienie karalności
7. postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się
8. sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych
9. brak skargi uprawnionego oskarżyciela
10. brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej
11. zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie

Warto nadmienić, że jeżeli umorzenie następuje po wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów albo przesłuchaniu osoby w charakterze podejrzanego, postanowienie o umorzeniu powinno zawierać także imię i nazwisko podejrzanego oraz w razie potrzeby inne dane o jego osobie (art. 322 § 3 KPK).

Natomiast art. 323 KPK określa kwestie dotyczące dowodów rzeczowych. W przypadku umorzenia śledztwa prokurator wydaje postanowienie w tej właśnie sprawie. Zażalenie na wskazane rozstrzygnięcie przysługuje podejrzanemu, pokrzywdzonemu i osobie, od której przedmioty te odebrano lub która zgłosiła do nich roszczenie. Jeżeli natomiast zaistnieją podstawy określone w KK lub KKS, po uprawomocnieniu się postanowienia o umorzeniu śledztwa prokurator występuje do sądu z wnioskiem o orzeczenie przepadku tytułem środka zabezpieczającego.

Na podstawie przywoływanego na wstępie art. 325a § 2 KPK, normy zawarte w art. 322 i art. 323 KPK stosuje się do dochodzenia. Rozszerzenie stanowi natomiast art. 325e KPK, który określa, iż postanowienie o umorzeniu dochodzenia nie wymaga uzasadnienia, zaś wydaje je prowadzący postępowanie, a następnie zatwierdza prokurator.

Szczególnym rodzajem umorzenia dochodzenia jest tzw. umorzenie rejestrowe, opisane w art. 325f KPK. Otóż, jeżeli dane uzyskane w toku określonych w art. 308 § 1 KPK czynności, tj. prowadzonych przed wszczęciem postępowania przygotowawczego w wypadkach nie cierpiących zwłoki, lub prowadzonego przez okres co najmniej 5 dni dochodzenia nie stwarzają dostatecznych podstaw do wykrycia sprawcy w drodze dalszych czynności procesowych, może zostać wydane postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. Analogicznie jak przy „zwykłym” umorzeniu dochodzenia, takie rozstrzygnięcie wydaje organ prowadzący postępowanie, lecz nie jest ono zatwierdzane przez prokuratora. Po umorzeniu rejestrowym Policja w dalszym ciągu prowadzi czynności w celu wykrycia sprawcy i uzyskania dowodów.

W oparciu o art. 306 § 1 KPK oraz art. 460 i 465 § 1 KPK, pokrzywdzonemu i podejrzanemu przysługuje zażalenie na postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia w terminie 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia lub jego doręczenia. Oczywistym jest, iż w imieniu stron postępowania przygotowawczego ten środek zaskarżenia może wnieść reprezentujący ich pełnomocnik lub obrońca. Zażalenie wnosi się za pośrednictwem prokuratury do właściwego sądu pierwszej instancji (czyli w sprawie o np. kradzież będzie to sąd rejonowy, zaś o zabójstwo – sąd okręgowy).

Ogólną regułą jest, że sąd rozpoznaje zażalenie na umorzeniu jednoosobowo na posiedzeniu, co wynika z treści art. 329 § 1 i 2 KPK. Istotne znaczenie mają normy określone przez art. 330 KPK. Otóż, jeżeli sąd uchyli postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego, wskazać musi powody uchylenia, w miarę potrzeby również okoliczności, które należy wyjaśnić, ewentualnie czynności, które powinny zostać przeprowadzone. Przedstawione w takim rozstrzygnięciu wskazania są wiążące dla prokuratora.
W zaistniałej sytuacji, przeprowadzane jest w tej sprawie kolejne postępowanie przygotowawcze.
Jeżeli prokurator ponownie nie stwierdzi zasadności wniesienia aktu oskarżenia, wydaje kolejne postanowienie o umorzeniu postępowania. Wówczas pokrzywdzony, jeżeli złożył już uprzednio zażalenie, do którego przychylił się sąd, może – zgodnie z art. 55 § 1 KPK - w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o ponownym umorzeniu, wnieść akt oskarżenia, o czym powinien być pouczony.
Jeżeli pokrzywdzony wniesie akt oskarżenia, prezes sądu przesyła jego odpis prokuratorowi i jednocześnie wzywa go do nadesłania w terminie 14 dni akt postępowania przygotowawczego.

Dodać należy, iż zażalenie na postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw rozpatruje prokurator właściwy do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem, o czym stanowi art. 325e § 4 KPK. Jeżeli tenże prokurator nie przychyli się do wniesionego środka zaskarżenia, zażalenie kierowane jest do sądu. W tej ostatniej sytuacji, do zażalenia na umorzenie rejestrowe stosuje się także opisane powyżej reguły.

W odróżnieniu od stron postępowania przygotowawczego, zgodnie z art. 305 § 4 KPK, osoba lub instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, które zawiadomiły o przestępstwie, jeżeli nie są pokrzywdzonymi, otrzymują jedynie zawiadomienie o umorzeniu, a nie odpis postanowienia. Takie rozwiązanie sprawia, że zawiadamiający o przestępstwie w wielu przypadkach nie mogą złożyć zażalenia. Trudno jednakże takie rozwiązanie oceniać jako niesprawiedliwe, gdyż należy wyjść ze słusznego założenia, iż to jedynie strona postępowania przygotowawczego ma prawo skutecznie postulować o swoje prawa.

Stan prawny na dzień 9.12.2012 r.