Wymagalność roszczenia o zachowek oznacza, że dłużnik powinien wykonać swój obowiązek, a wierzyciel ma prawo domagać się zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności.
Od chwili wymagalności roszczenia o zachowek uprawniony ma prawo domagać się zapłaty należnego mu zachowku (również na drodze sądowej), a zobowiązany powinien mu ten zachowek zapłacić.
Jeżeli dłużnik nie wywiązuje się ze swojego obowiązku zapłaty zachowku, to wierzyciel ma prawo domagać się od niego zapłaty odsetek za okres od chwili wymagalności roszczenia o zachowek do chwili zapłaty.
Uprawnienie do żądania odsetek wynika z przepisu art. 481 § 1 Kodeksu cywilnego, który wskazuje, że jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Kiedy zatem roszczenie o zachowek staje się wymagalne? Określenie tej chwili jest niezwykle istotne z punktu zarówno zobowiązanego do zapłaty zachowku oraz uprawnionego.
Stosownie do art. 1007 § 1 KC, roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.
W myśl § 2 art. 1007 KC, roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
Z powyższych przepisów wynika wyłącznie to kiedy powstaje roszczenie o zachowek (z chwilą ogłoszenia testamentu lub z chwilą otwarcia spadku, jeżeli zobowiązanym do zapłaty jest obdarowany). Przepisy te nie wskazują natomiast kiedy roszczenie o zachowek staje się wymagalne.
Żaden przepis Kodeksu cywilnego odnoszący się do zachowku nie określa chwili kiedy roszczenie o zachowek staje się wymagalne.
W kwestii ustalenia chwili wymagalności roszczenia o zachowek należy zatem zaczerpnąć z orzecznictwa sądowego.
Z lektury orzeczeń sądów w sprawach o zachowek można wysnuć wniosek, że nie można jednoznacznie określić chwili, w której roszczenie o zachowek staje się wymagalne.
Sądy orzekające w sprawach o zachowek wskazują kilka momentów, w których roszczenie o zachowek staje się wymagalne.
- Chwila doręczenia zobowiązanemu wezwania do zapłaty zachowku.
Jeżeli uprawniony złoży do sądu pozew o zachowek bez wcześniejszego wezwania do jego zapłaty to doręczenie pozwu jest równoznaczne doręczeniu wezwania do zapłaty zachowku.
Podstawą takiej interpretacji jest przepis art. 455 KC mówiący, że jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.
O prawidłowości ustalenia takiej chwili wymagalności roszczenia o zachowek mowa w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 17 września 2010 r., sygn. akt II CSK 178/2010 (Biuletyn Sądu Najwyższego 2012/11).
W uzasadnieniu wskazano: „Sąd Apelacyjny rozpoznający niniejszą sprawę nie podzielił w tym względzie, powołanego na poparcie powyższych twierdzeń skargi kasacyjnej, stanowiska Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 listopada 1997 r. I ACa 690/97 (LexPolonica nr 334137), lecz odwołał się do ogólnego przepisu o wymagalności roszczeń bezterminowych w art. 455 k.c. Uznał zatem, że odsetki za czas opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego, jakim jest zachowek biegną od daty wskazanego w tym przepisie wezwania dłużnika do zapłaty.
Zgodnie z utrwalonymi poglądami w orzecznictwie i doktrynie, co może stanowić takie wezwanie, wymienia się zwłaszcza doręczenie zobowiązanemu przedsądowego wezwania do zapłaty oraz doręczenie pozwanemu odpisu pozwu. Wymaga się jednak dla skuteczności takiego wezwania skonkretyzowania roszczenia, w tym wypadku roszczenia o zachowek. Konkretyzacja ma polegać na skierowaniu wezwania przez uprawnionego do zachowku przeciwko właściwemu zobowiązanemu z żądaniem zapłacenia określonej kwoty pieniędzy. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 kwietnia 2009 r. III CSK 298/2008 (OSNC 2009/D poz. 107) ostatecznie żądana i zasądzona przez sąd wysokość zachowku nie ma znaczenia dla wymagalności samego roszczenia. Za takim stanowiskiem przemawia również deklaratoryjny charakter orzeczenia o należnym zachowku, który sprawia, że zobowiązanie o charakterze bezterminowym przekształca się w zobowiązanie terminowe w wyniku wezwania wierzyciela do spełnienia świadczenia skierowane do dłużnika (art. 455 k.c.), a wyrok sądowy potwierdza tylko zasadność tego wezwania wskutek istniejącego wcześniej zobowiązania do świadczenia zachowku. Taki punkt widzenia potwierdza orzecznictwo na tle także innych rozstrzygnięć o deklaratoryjnym charakterze (zob. wyrok SN z dnia 22 lutego 2007 r. I CSK 433/2006 LexPolonica nr 1909786 i wyrok SN z dnia 28 czerwca 2005 r. I CK 7/2005 LexPolonica nr 1526282). Sąd Apelacyjny słusznie zatem w zaskarżonym wyroku zasądził odsetki od należności głównej, przyjmując jako termin od którego biegło opóźnienie zobowiązanego do zachowku, dzień doręczenia mu odpisu pozwu, a nie mniej dla niego korzystną datę wniesienia pozwu, co uczynił Sąd pierwszej instancji”.
- chwila określenia przez sąd wysokości zachowku według cen z daty orzekania o nim
Takie stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 18 listopada 1997 r. w sprawie sygn. akt I ACa 690/97 (LexPolonica nr 334137)
Sąd stwierdził” „roszczenie o zachowek staje się wymagalne z chwilą określenia przez sąd jego wysokości według cen z daty orzekania o nim i dopiero z tą datą staje się możliwe naliczanie odsetek za opóźnienie”.
- chwila stwierdzenia nabycia spadku
W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 10 października 2008 r., sygn. akt II CNP 35/2008 (LexPolonica nr 2299970), stwierdzono: „roszczenie o zachowek powstaje z chwilą stwierdzenia nabycia spadku. Przy obliczaniu wartości stanu czynnego spadku nie uwzględnia się pożytków (zarówno naturalnych jak i cywilnych), które powstały po otwarciu spadku. W zamian za to uprawniony do zachowku może za czas od chwili wymagalności roszczenia o zachowek żądać odsetek (por. J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, PWN, Warszawa 1985, str. 275). Można zatem bronić poglądu, że roszczenie o zachowek staje się wymagalne z chwilą stwierdzenia spadku”.
- z chwilą ogłoszenia testamentu
O tym, że roszczenia z tytułu zachowku stają się wymagalne z chwilą ogłoszenia testamentu orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 czerwca 2000 r., sygn. akt IV CKN 58/2000 (LexPolonica nr 1633098)
Z przedstawionych powyżej orzeczeń sądowych wynika, że brak jednoznacznego wskazania w przepisach prawa chwili, w której roszczenie o zachowek staje się wymagalne powoduje, że sądy w różnych sprawach odmiennie interpretują prawo w tej kwestii.
W tym miejscu można wskazać jeszcze postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 3 stycznia 1992 r., sygn. akt I ACz 234/91 (LexPolonica nr 298655), gdzie wskazano, iż roszczenie uprawnionego do zachowku staje się wymagalne wtedy, gdy możliwe jest określenie okoliczności istotnych dla ustalenia stosunku prawnego, który powstaje między uprawnionym do zachowku a spadkobiercą testamentowym; możliwość określenia elementów tego stosunku aktualizuje się z chwilą ustalenia treści testamentu, upływu terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przez spadkobiercę oraz ustalenia stanu masy spadkowej; w konsekwencji termin wymagalności roszczenia o zachowek nie da się oznaczyć generalnie dla wszystkich możliwych przypadków, lecz należy termin ten oznaczać indywidualnie w każdym konkretnym przypadku.
Wydaje się, że stanowisko zgodnie, z którym roszczenie o zachowek staje się wymagalne z chwilą doręczenia zobowiązanemu do jego zapłaty wezwania do zapłaty zachowku (ew. pozwu o zachowek) jest stanowiskiem, które przeważa.
Stan prawny na dzień 12.07.2013 r.
