Jak wskazuje art. 521 § 1 KPC, jeżeli przepis szczególny inaczej nie stanowi, postanowienie orzekające co do istoty sprawy staje się skuteczne, a jeżeli wymaga wykonania - także wykonalne, po uprawomocnieniu się.
Natomiast przepis art. 578 § 1 KPC, będący przepisem szczególnym do art. 521 § 1 KPC normującym postępowanie w innych niż małżeńskie sprawy rodzinne i opiekuńcze, wskazuje, że postanowienia sądu opiekuńczego są skuteczne i wykonalne z chwilą ich ogłoszenia, a gdy ogłoszenia nie było, z chwilą ich wydania.
„Na pierwszy rzut oka” wydawać się może, iż do spraw rozpatrywanych na podstawie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, zastosowanie będą miały przepisy Kodeksu cywilnego szczegółowo normujące postępowania w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. Przepis art. 42 ustawy każe, wnioski, w sprawach leczenia psychiatrycznego i umieszczenia w domu pomocy społecznej, bez zgody, składać w sądzie opiekuńczym.
Jednak jak wskazuje orzecznictwo sądowe sprawy unormowane w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego nie są sprawami opiekuńczymi.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 25 stycznia 2001 r., sygn. akt III CKN 1454/2000 (OSNC 2001/7-8 poz. 116) wskazał, iż sprawy unormowane przepisami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego są sprawami z zakresu prawa osobowego.
W innym postanowieniu, z dnia 30 kwietnia 1997 r., sygn. akt III CKU 22/97 (OSNC 1997/9 poz. 139), Sąd Najwyższy postawił tezę, iż do postanowień sądu opiekuńczego co do istoty sprawy, zapadłych w sprawach dotyczących ochrony zdrowia psychicznego, nie ma zastosowania art. 578 kpc.
W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Najwyższy zważa, iż specyfika rozpoznawanych przez sąd opiekuńczy spraw, uzewnętrzniająca się w kodeksie odmiennością regulacji, wiąże się z rodzinnym „rodowodem” tego sądu. Sprawy natomiast, o których mowa w ustawie psychiatrycznej, nie są sprawami z zakresu prawa rodzinnego, lecz są z nimi - jako sprawy z dziedziny prawa osobowego - jedynie ściśle związane. Przynależność ich do innego zakresu wymagała zatem wyraźnego zastrzeżenia, że choć podlegają one rozpoznaniu przez sąd opiekuńczy, to jednak przy odpowiednim stosowaniu trybu nieprocesowego. Odpowiednim, tzn. z pewnymi modyfikacjami wynikającymi zarówno z przepisów ustawy psychiatrycznej, jak i z jej „ducha” - konieczności zagwarantowania praw i swobód obywatelskich osobom chorym psychicznie oraz upośledzonym umysłowo. W konsekwencji, rozpatrzenie omawianych spraw wymaga niekiedy zastosowania wprost przepisów o postępowaniu nieprocesowym oraz przepisów o procesie w wypadkach, w których zachodzi potrzeba ich stosowania przez odesłanie przewidziane w art. 13 § 2 KPC.
Biorąc pod uwagę powyższe orzeczenia należy wskazać, że umieszczenie osoby w szpitalu psychiatrycznym lub w domu pomocy społecznej, bez zgody osoby, na podstawie przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, jest możliwe, zgodnie z art. 521 § 1 KPC, dopiero po uprawomocnieniu się orzeczenia sądu w tej sprawie.
Orzeczenie sądu (wyrok w procesie, postanowienie co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym) staje się prawomocne, jeżeli nie przysługuje co do niego środek odwoławczy lub inny środek zaskarżenia.
Stan prawny na dzień 16.12.2014 r.
