Zasada swobody testowania. Zachowek
W polskim prawie spadkowym obowiązuje zasada swobody testowania. Zasada ta określa, że spadkodawca może sporządzić testament dowolnej treści, w którym może powołać do spadku dowolne osoby.
O tym kto odziedziczy majątek po danej osobie decyduje wola spadkodawcy. Jednak zasada swobody testowania nie jest zasadą nieograniczoną. Zasada swobody testowania jest ograniczona, ponieważ prawo spadkowe zabezpiecza interesy osób najbliższych spadkodawcy. Takim zabezpieczeniem interesów osób najbliższych jest zachowek.
Roszczenie o zachowek ma za zadanie zapewnić uprawnionym (zstępnym, małżonkowi, rodzicom) realną korzyść i to niezależnie od woli spadkodawcy.
Art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego wskazuje, że zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
Wedle § 2 art. 991 KC, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Jak z powyższego wynika, zachowek to ustawowe zabezpieczenie interesów osób najbliższych zmarłego przed skutkami rozrządzeń dokonanych przez niego w ramach przysługującej mu swobody testowania.
Osoba najbliższa może otrzymać zachowek w formie darowizny, powołania do spadku, ustanowienia zapisu zwykłego czy windykacyjnego. Kiedy uprawniony nie otrzymał należnego zachowku w żadnej z w/w postaci, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego pokrycia.
Osoby najbliższe spadkodawcy, nawet pominięte w testamencie, mogą żądać od spadkobierców zapłaty określonej kwoty, odpowiadającej połowie lub 2/3 co osoba ta uzyskałaby gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe.
Wydziedziczenie
Mimo, że przepisy prawa zabezpieczają interesy osób najbliższych poprzez system zachowku to w pewnych sytuacjach spadkodawca może pozbawić uprawnionego prawa do zachowku.
Pozbawienie prawa do zachowku to w polskim prawie wydziedziczenie. Jak wskazuje P. Księżak (Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, str. 154), pozbawienie prawa do zachowku ma, przynajmniej co do zasady, charakter karny. Jest to sankcja prywatna za określone, nieetyczne zachowanie uprawnionego. Ustawodawca daje tutaj spadkodawcy prawo wyłączenia, własnym oświadczeniem, prawa, które przysługuje innemu z mocy ustawy. Jest to zatem środek samopomocy (w szerokim znaczeniu tego słowa). To właśnie przede wszystkim odróżnia konstrukcję wydziedziczenia od niegodności dziedziczenia, której stwierdzenie wymaga orzeczenia sądu (art. 928 KC).
Podstawa wydziedziczenia
Wydziedziczenie nie jest skuteczne w każdej sytuacji, w której spadkodawca wyrazi wolę pozbawienia osoby bliskiej prawa do zachowku.
Aby wydziedziczenie było skuteczne muszą zaistnieć przesłanki określone w Kodeksie cywilnym.
Stosownie do art. 1008 KC, spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych
Pierwszą przyczyną wydziedziczenia jest uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego przez uprawnionego wbrew woli spadkodawcy.
Postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego to np. zaniedbywanie rodziny, narkomania, alkoholizm, prowadzenie przestępczego trybu życia, itp.
Aby wydziedziczenie z tego powodu było skuteczne zachowania niezgodne z zasadami współżycia społecznego muszą być czynione wbrew woli spadkodawcy. Jeżeli więc uprawniony jest alkoholikiem, ale spadkodawca nie sprzeciwia się temu, wydziedziczenie może nie być skuteczne.
Drugą przyczyną, dla której spadkodawca może pozbawić uprawnionego prawa do zachowku jest dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
Oczywiście przestępstwo przeciwko spadkodawcy lub osoby mu najbliższej musi zostać udowodnione żeby wydziedziczenie było skuteczne.
Niedopełnianie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych, które może stanowić także podstawę wydziedziczenia to m.in. niedopełnianie obowiązków alimentacyjnych, pomocy i wsparcia jakie ciążą na krewnych.
W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych” mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych (tak wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 7 listopada 2002 r., sygn. akt II CKN 1397/2000).
Długotrwałe niedopełnienie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych musi być spowodowane okolicznościami, które leżą po stronie spadkobiercy (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 listopada 2007 r., sygn. akt. VI ACa 768/2007).
Zachowanie uprawnionego musi być także świadome – jeżeli uprawniony nie pomagał i nie wspierał spadkodawcy z powodu choroby to nie może to być podstawą skutecznego wydziedziczenia.
Należy zwrócić uwagę, że aby pierwsza i trzecia przyczyna wydziedziczenia były skuteczne to muszą się charakteryzować uporczywością. Zdarzenia o charakterze jednorazowym, incydentalnym i krótkotrwałym nie uzasadniają wydziedziczenia.
Wymogi formalne wydziedziczenia
Bardzo istotnym jest to, że jak wskazuje art. 1009 KC, przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.
Aby wydziedziczyć daną osobę należy sporządzić testament (w formie przewidzianej przez prawo a więc notarialnej, urzędowej, własnoręcznej, szczególnej), w którym należy oświadczyć, że wydziedzicza się daną osobę. W testamencie tym należy wskazać okoliczności powodujące, że testator wydziedzicza uprawnionego.
Sam zapis typu „niniejszym wydziedziczam mojego syna Pawła” bez wskazania okoliczności, które spowodowały wydziedziczenie nie może być podstawą do uznania skuteczności wydziedziczenia.
Zgodnie z treścią art. 1009 kc przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Nie musi ona zostać wyraźnie podana, ale treść testamentu powinna umożliwiać ustalenie tej przyczyny. Wydziedziczenie jest nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu, nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 sierpnia 2005 r., sygn. akt. VI ACa 302/2005, LexPolonica nr 390926).
Przebaczenie
Wydziedziczenie nie będzie także skuteczne jeżeli spadkodawca przebaczył uprawnionemu. Jak wskazuje art. 1010 § 1 KC, spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.
Zgodnie zaś z § 2 art. 1010 KC, jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
„Przebaczyć” to według Słownika Języka Polskiego darować komuś winę. Jeżeli więc spadkodawca darował winę uprawnionemu do zachowku, to jego wydziedziczenie nie będzie skuteczne.
Istotnym jest, że wybaczenie może być dokonane w każdej formie. Nie ma wymogu złożenia oświadczenia o wybaczeniu w określonej formie czy zamieszczenia go w testamencie.
Gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę, w jakiej przebaczenie nastąpiło (tak uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 14 czerwca 1971 r., sygn. akt. III CZP 24/71, OSNCP 1972/2 poz. 23).
Skutkiem przebaczenia wydziedziczonemu jest zachowanie przez niego tylko prawa do zachowku (art. 1008 kc), nadal zaś pozostaje w mocy objęte wydziedziczeniem wyłączenie od spadkobrania, ustawa bowiem normuje skutki przebaczenia tylko w zakresie wydziedziczenia określonego w art. 1008 kc, tj. w zakresie jedynie zachowania prawa do zachowku. Przebaczenie to (z art. 1010 kc) nie dotyczy objętego wydziedziczeniem wyłączenia od dziedziczenia. Wyłączenie od dziedziczenia może utracić moc tylko przez stosowną zmianę lub odwołanie testamentu, a zatem tylko przez testament, w tym więc zakresie samo przebaczenie poza testamentem nie będzie wystarczające.
Dowód przebaczenia spoczywa na wydziedziczonym (faktu przebaczenia wykazanej przez powołujących się na wydziedziczenie przyczyny wydziedziczenia). Dowód ten może być przeprowadzony - z braku jakichkolwiek w tym zakresie ograniczeń ustawowych - w jakikolwiek sposób przewidziany w kodeksie postępowania cywilnego (tak w/w uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 r., sygn. akt. III CZP 24/71).
Wydziedziczenie a prawo do zachowku zstępnych wydziedziczonego
Art. 1011 KC wskazuje, że zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.
Mając na względzie powyższy przepis należy wskazać, że jeżeli np. spadkodawca skutecznie wydziedziczył swoje dziecko, a ma ono zstępnych, to zstępni wydziedziczonego mogą ubiegać się o zachowek.
Aby zstępni wydziedziczonego nie mogli ubiegać się o zachowek należy ich wydziedziczyć. Tu wskazać należy, że przyczyna wydziedziczenia w tym przypadku musi dotyczyć zstępnych wydziedziczonego. Nie można zatem wydziedziczyć zstępnych wydziedziczonego opierając się na tym, że ich wstępny zachowywał się nagannie wobec spadkodawcy.
Testament negatywny a wydziedziczenie
Kodeks cywilny nie zawiera definicji testamentu negatywnego. Jednak pojęcie takiego testamentu egzystuje w prawie.
Testament negatywny to taki, w którym spadkodawca wyłączył od dziedziczenia ustawowego swego krewnego lub małżonka, nie ustanawiając równocześnie innej osoby spadkobiercą.
Wykluczenie małżonka lub uprawnionego do zachowku krewnego z dziedziczenia ustawowego dla wielu osób jest tożsame z wydziedziczeniem.
Jednak należy wyraźnie wskazać, że sporządzenie przez spadkodawcę testamentu negatywnego, w którym oświadcza on, że jego wolą jest, aby dana osoba nie dziedziczyła po nim nie jest równoznaczne z wydziedziczeniem.
Osoba wykluczona ze spadkobrania (pominięta w testamencie) nie traci prawa do zachowku.
Stan prawny na dzień 2.02.2013 r.
