Kodeks cywilny reguluje problem przyjęcia i odrzucenia spadku, a w szczególności terminu, w którym odpowiednie oświadczenie woli powinno zostać wyrażone.
Punkt wyjścia dla dalszych rozważań stanowi art. 1012 KC. W myśl tego przepisu, spadkobierca może wybrać jedną z trzech ewentualności:
- przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste)
- przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza) – tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku
- odrzucić spadek
Art. 1020 KC zakłada, że spadkobierca odrzucający spadek zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.
Aby dokonać wyboru, spadkobierca musi złożyć oświadczenie. Stosownie do art. 1015 KC, może być ono złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (§ 1), zaś brak oświadczenia spadkobiercy w tymże terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku (§ 2).
Datą powzięcia wiadomości o tytule swojego powołania jest z reguły data śmierci spadkodawcy, o ile osoby powołane do dziedziczenia na podstawie ustawy lub testamentu nie wykażą w sposób wiarygodny, że dowiedzieli się o tym fakcie w późniejszym terminie. Natomiast w przypadku, gdy po odrzuceniu spadku przez jednego ze spadkobierców, do złożenia oświadczenia zobowiązani są kolejni krewni spadkodawcy (np. po odrzuceniu spadku przez brata spadkodawcy, oświadczenie składają dzieci brata spadkodawcy), bieg sześciomiesięcznego terminu rozpoczyna się od daty złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Również w omawianym przypadku – jeżeli, tym razem, krewni osoby składającej oświadczenie o odrzuceniu spadku co najmniej uprawdopodobnią, że powzięli informację na temat dokonania tej czynności innego dnia, wówczas dopiero od tego właśnie dnia powinno liczyć się okres na złożenie przez nich stosownego oświadczenia.
Określony w art. 1015 § 1 KC termin jest terminem zawitym, wobec czego niezłożenie oświadczenia przez spadkobierców w okresie sześciu miesięcy od daty powzięcia przez nich informacji o tytule ich powołania do spadku, skutkuje definitywnym wygaśnięciem przysługującego im uprawnienia do dokonania omawianej czynności. Tym samym, nie istnieje możliwość przywrócenia terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku, a także zawieszenie biegu sześciomiesięcznego okresu.
Powyższe stanowisko zostało potwierdzone w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2012 roku (sygn. akt V CSK 18/12), w którym podkreślono, iż: Do cech charakterystycznych tego terminu, odróżniających go od terminu przedawnienia należy, poza skutkiem upływu, niedopuszczalność umownego kształtowania go przez strony, określenie początku biegu od dowiedzenia się o zaistnieniu wskazanego zdarzenia (tytule powołania do spadku), znacznie krótszy czasokres w porównaniu z terminami przedawnienia, podyktowany względami zarówno ochrony spadkobiercy, jak i pewności co do dziedziczenia. Nie mają zastosowania do tego terminu przepisy kodeksu cywilnego regulujące przedawnienie roszczeń, w tym również te związane z zawieszeniem (art. 121 k.c.), z wstrzymaniem (art. 122 k.c.) oraz z przerwaniem (art. 123 k.c.) biegu terminu. Ponadto przyczyny zezwalające na wskazane wydłużenie terminu przedawnienia zostały w tych przepisach wyczerpująco wymienione, a zatem wyłączona jest dopuszczalność przyjmowania za takie przyczyny innych przeszkód.
Przy obliczaniu terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku stosuje się natomiast przepisy art. 110-116 KC. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę szczególnie na treść art. 112 KC, w myśl którego termin oznaczony w miesiącach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było - w ostatnim dniu tego miesiąca. Natomiast art. 115 KC wskazuje, iż jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa dnia następnego.
Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone – według wyboru spadkobiercy - przed sądem lub przed notariuszem, co wynika z zapisu zawartego w art. 1018 § 3 KC. Przedmiotowe oświadczenie można złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Ta druga forma obowiązuje także w przypadku pełnomocnictwa do wykonania tejże czynności.
W imieniu małoletniego uprawnionym do złożenia oświadczenia jest rodzic, jako jego przedstawiciel ustawowy, co wynika z treści art. 95 § 1 i 2 oraz art. 98 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Przyjęcie lub odrzucenie spadku to niewątpliwie czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu, wobec czego – w oparciu o treść art. 101 § 3 KRO – stosowne oświadczenie winno zostać poprzedzone wyrażeniem zgody przez sąd opiekuńczy. Natomiast osoba ubezwłasnowolniona całkowicie reprezentowana jest przy wykonywaniu omawianej czynności przez opiekuna (art. 13 KC), zaś ubezwłasnowolniona częściowo - przez kuratora (art. 16 KC).
Jako datę złożenia oświadczenia przyjmuje się datę dokonania tejże czynności przed sądem lub przed notariuszem. Nadmienić należy, iż notariusz ma obowiązek niezwłocznie przesłać do sądu spadku, tj. właściwego ze względu na miejsce śmierci spadkodawcy, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.
Od wskazanego powyżej domniemania prostego przyjęcia spadku w przypadku niezłożenia oświadczenia w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o podstawie swojego powołania, istnieją wszakże wyjątki. Pierwszy z nich został określony w art. 1015 § 2 KC, zd. 2 - brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, jeżeli spadkobiercą jest:
- osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych
- osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia
- osoba prawna
Jeżeli zatem rodzice małoletniego nie złożyli w jego imieniu oświadczenia w terminie określonym w art. 1015 § 1 KC, tenże małoletni przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
Drugi wyjątek przewiduje art. 1016 KC, który jest dużym ułatwieniem, jeżeli występuje kilka osób powołanych do dziedziczenia. Wymieniony przepis wprowadza domniemanie – gdy jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, wówczas także spadkobiercy, którzy nie złożyli żadnego oświadczenia w terminie, przyjęli spadek w ten właśnie sposób.
Stan prawny na dzień 12.12.2013 r.
