Kwestie dotyczące spółdzielni socjalnych kompleksowo reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 ze zm.). Art. 1 ust. 2 tejże ustawy przewiduje, że w sprawach w niej nieuregulowanych, do spółdzielni socjalnej stosuje się przepisy ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (tekst jednolity: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.).
Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków (art. 2 ust. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych).
Zgodnie z 2 ust. 2 ww. ustawy, spółdzielnia socjalna działa na rzecz społecznej reintegracji (tj. działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu) lub zawodowej reintegracji jej członków (tj. działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy).
Natomiast w myśl art. 2 ust. 3, spółdzielnia socjalna może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska lokalnego oraz działalność społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych wymienionych w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jednolity: Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536 ze zm.).
Spośród szerokiego katalogu zadań publicznych, zawartego w art. 4 ust. 1 wskazanej ustawy, do szczególnie istotne w funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych zaliczyć należy: pomoc społeczną, działalność na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, działalność na rzecz osób niepełnosprawnych, promocję zatrudnienia i aktywizacja zawodową osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy.
W tym miejscu wypada wspomnieć, iż zgodnie z art. 8 ustawy o spółdzielniach socjalnych, statutowa działalność spółdzielni socjalnej w części obejmującej działalność w przywołanym powyżej zakresie (art. 2 ust. 2 i 3 ww. ustawy) nie jest działalnością gospodarczą i może być prowadzona jako statutowa działalność odpłatna lub działalność nieodpłatna. Natomiast art. 9 ustawy wymaga, aby prowadzenie przez spółdzielnie socjalne statutowej działalności odpłatnej lub nieodpłatnej zostało wykazane poprzez rachunkowe wyodrębnienie tych form działalności w stopniu umożliwiającym określenie przychodów, kosztów i wyników, na zasadach.
Krąg osób, które mogą założyć spółdzielnię socjalną określa art. 4 ustawy o spółdzielniach socjalnych. Takie uprawnienie przysługuje osobom posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych, należącym do co najmniej jednej spośród następujących grup:
- osoby bezrobotne, tj. zarejestrowane w urzędzie pracy, spełniające przesłanki wymienione w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
- bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności
- uzależnieni od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego
- uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego
- chorzy psychicznie – w rozumieniu ustawy o ochronie zdrowia psychicznego
- zwalniani z zakładów karnych, mający trudności w integracji ze środowiskiem
- uchodźcy realizujący indywidualny program integracji
- osoby niepełnosprawne - w rozumieniu ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, tj. posiadające orzeczenie o znacznym, umiarkowanym lub lekkim stopniu niepełnosprawności, wydawane przez powiatowe i wojewódzkie zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności albo orzeczenie o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy, wydawane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych lub Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego.
Ponadto spółdzielnię socjalną mogą założyć osoby nie spełniające wskazanych powyżej przesłanek, lecz ich liczba nie może być większa niż 50% ogólnej liczby założycieli. Prawo do założenia spółdzielni socjalnej mają także organizacje pozarządowe, jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo) oraz kościelne osoby prawne.
Aby spółdzielnia socjalna mogła powstać, niezbędnych jest co najmniej pięć osób fizycznych, będących założycielami lub co najmniej dwie osoby prawne, o czym stanowi art. 5 ustawy. Spółdzielnie socjalne liczą od pięciu do pięćdziesięciu członków. Wyjątkiem jest sytuacja, w której spółdzielnia socjalna powstała po przekształceniu spółdzielni inwalidów lub spółdzielni niewidomych – wówczas członków może być więcej niż 50.
Członkami spółdzielni socjalnej mogą być także osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych, ale muszą cechować się jedną z przesłanek określonych w art. 4 ust. 1 ustawy (bezrobocie, itp.). Inne osoby niż uprawnione do jej założenia mogą zostać członkami spółdzielni, jeżeli ich praca na rzecz spółdzielni socjalnej wymaga szczególnych kwalifikacji, których nie posiadają pozostali członkowie tej spółdzielni, ale ich liczba nie może być większa niż 50% członków. Poza tym członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą nabyć organizacje pozarządowe, kościelne osoby prawne lub jednostki samorządu terytorialnego.
Niezbędne dla rozpoczęcia działalności spółdzielni socjalnej jest złożenie wniosku o jej wpis do Krajowego Rejestru Sądowego. Stosownie art. 6 ust. 1 ustawy, tenże wniosek winien zawierać:
- zaświadczenie powiatowego urzędu pracy potwierdzające posiadanie statusu osoby bezrobotnej
- zaświadczenie potwierdzające spełnienie przez osoby zamierzające założyć spółdzielnię socjalną warunków wymienionych w ustawie (bezdomność, uzależnienie od alkoholu lub narkotyków, choroba psychiczna, zwolnienie z zakładu karnego, status uchodźcy)
- orzeczenie o stopniu niepełnosprawności osoby zamierzającej założyć spółdzielnię socjalną
- uchwałę organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego, kościelnej osoby prawnej lub organizacji pozarządowej o powołaniu spółdzielni socjalnej - jeżeli organem założycielskim jest co najmniej jeden z wymienionych podmiotów
Innym istotnym zagadnieniem, uregulowanym w ustawie o spółdzielniach socjalnych, jest forma zatrudnienia członków tychże spółdzielni. Art. 12 ust. 1 ustawy stanowi, iż spółdzielnia socjalna nawiązuje ze swoim członkiem spółdzielczą umowę o pracę. Poprzez nawiązanie do art. 201 ustawy - Prawo spółdzielcze, wskazany przepis umożliwia jednakże przyjęcie w statucie spółdzielni możliwości zatrudnienia wszystkich lub części członków na podstawie umowy o pracę nakładczą, umowy zlecenia lub umowy o dzieło, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem działalności spółdzielni. Co więcej, statut może przewidywać zatrudnienie wszystkich lub niektórych członków na podstawie umowy o pracę.
Powyższe regulacje są wyjątkami od zasady nawiązania stosunku pracy pomiędzy spółdzielnią a jej członkiem w formie spółdzielczej umowy o pracę, wyrażonej w art. 182 § 3 ustawy – Prawo spółdzielcze. Warto wspomnieć, iż spółdzielnia i jej członek mają obowiązek przebywać ze sobą w stosunku pracy, zaś - co do zasady - odmowa nawiązania stosunku pracy lub pozostawania w takim stosunku stanowi naruszenie istotnych praw i obowiązków wynikających ze stosunku członkostwa. Gdy stosunek pracy nie został nawiązany z winy spółdzielni, członek może dochodzić przez cały czas trwania członkostwa zawarcia spółdzielczej umowy o pracę (art. 182 § 4 ustawy – Prawo spółdzielcze). Należy zaznaczyć, że określony powyżej obowiązek pozostawania w stosunku pracy dotyczy jedynie członków spółdzielni socjalnej będących osobami fizycznymi, co w sposób oczywisty wynika z zasad prawa pracy.
W myśl art. 186 ustawy – Prawo spółdzielcze, spółdzielcza umowa o pracę wygasa z ustaniem członkostwa, ewentualnie jeśli przepisy prawa pracy przewidują wygaśnięcie umowy o pracę z mocy prawa, natomiast wcześniejsze rozwiązanie takiej umowy jest niedopuszczalne – z pewnymi wyjątkami, dotyczącymi w szczególności przepisów prawa pracy.
Wynagrodzeniem za pracę członka w spółdzielni jest tzw. wynagrodzenie bieżące oraz udział w części nadwyżki bilansowej (w przypadku spółdzielni socjalnych podlega ona – z pewnymi ograniczeniami - podziałowi na podstawie uchwały walnego zgromadzenia) przeznaczonej do podziału między członków zgodnie z zasadami ustalonymi w statucie, co wynika z art. 183 ww. ustawy.
Stan prawny na dzień 3.07.2012 r.
