Artykuły

Przemoc w rodzinie jest tematem często poruszanym w opinii publicznej, choćby w kontekście różnego rodzaju bulwersujących zdarzeń. Warto zatem przyjrzeć się bliżej uwarunkowaniom prawnym dotyczącym tego zjawiska.

Podstawowym aktem prawnym regulującym omawianą kwestię jest ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2015 r. poz. 1390). Definicja zawarta w art. 2 pkt 2 ww. ustawy określa przemoc w rodzinie jako jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.
Przytoczone sformułowania wskazują niejako wprost, że rozróżnia się kilka rodzajów przemocy – fizyczną (np. popychanie, uderzanie, duszenie, kopanie), psychiczną (np. wyzwiska, groźby, krytykowanie, kontrolowanie, poniżanie) oraz seksualną (zmuszanie do obcowania płciowego lub innych czynności seksualnych). Często występuje również przemoc ekonomiczna, która nie zawiera ogólnej definicji. Przyjmuje się, że pod tym pojęciem można rozumieć szereg zachowań, polegających na wykorzystywaniu spraw finansowych do wywierania wpływu na zachowanie najbliższych osób czy wręcz ich upokarzania. Chodzi tutaj o takie sytuacje, jak np. nieprzekazywanie wystarczających środków na utrzymanie gospodarstwa domowego, uniemożliwianie współdecydowania o kwestiach finansowych, utrudnianie najbliższym osobom podjęcia pracy, uchylanie się od podjęcia pracy, nieodpowiedzialne zaciąganie zobowiązań, swoiste żerowanie na innych domownikach. Jak widać, przemocy ekonomicznej mogą dopuszczać się zarówno osoby o względnie wysokim statusie majątkowym, jak i będące zależne finansowo od innych.

Powstaje pytanie - kogo można uznać członkiem rodziny? Odpowiedź znajduje się w art. 2 pkt 1, który wskazuje, że członkiem rodziny jest:

• osoba najbliższa w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. z 2017 r. poz. 2204), czyli: małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu;
• inna osoba wspólnie zamieszkująca lub gospodarująca.

Poza oczywistymi zachowaniami cechującymi się agresją, głównym kryterium zakwalifikowania danej sytuacji jako przemoc w rodzinie - może nie dość wyraźnie zaakcentowanym przez ustawodawcę w powyższym przepisie - jest wspólne, faktycznie zamieszkiwanie domniemanego sprawcy i ofiary. Zresztą nieraz zamiennie używane jest nieco potoczne pojęcie, nie występujące w aktach prawnych - „przemoc domowa”. Relacje między sprawcą a ofiarą mogą więc mieć charakter nieformalny, opierający się na faktycznym pożyciu, a nie na więzach rodzinnych (małżeństwie lub pokrewieństwie). Natomiast o przemocy w rodzinie nie można mówić, jeżeli osoby te mieszkają osobno, czyli nie mają ze sobą bezpośredniego kontaktu - taka „przemoc na odległość” będzie kwalifikowana jako uporczywe nękanie (tzw. stalking), opisany w art. 190a KK. Kodeks karny nie posługuje się pojęciem „przemoc w rodzinie”, lecz „znęcanie się nad osobą najbliższą”, czyli osobą wymienioną w przywołanym już art. 115 § 11. Najważniejszym przepisem regulującym kwestię odpowiedzialności karnej w tym zakresie jest art. 207 KK, którego brzmienie po tegorocznej nowelizacji (Dz. U. z 2017 r. poz. 773) jest następujące:
„§ 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 1a. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 lub 1a połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1–2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.”

Nie każdy przypadek przemocy w rodzinie spotyka się z prawnokarną reakcją – można nawet zaryzykować twierdzenie, iż tylko niewielki ich odsetek kończy się postawieniem zarzutów. W postępowaniu przygotowawczym konieczne jest udowodnienie popełnienia czynu zabronionego, ponadto dużą rolę odgrywają świadkowie, nieraz obawiający się przedstawić wszystkie znane im fakty. Niejednokrotnie dochodzi również do sprzeczności w zeznaniach, przez co faktyczny sprawca nie zostaje pociągnięty do odpowiedzialności karnej.
Przyjmuje się, że pojęcie „znęcanie się” na gruncie art. 207 KK zawiera w sobie istnienie przewagi sprawcy nad osobą pokrzywdzoną, której nie może się ona przeciwstawić lub może to uczynić w niewielkim stopniu (m.in. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2006 r. sygn. IV KK 395/2006). Jest to więc poważniejsza, niejako kwalifikowana forma przemocy. Ze swej istoty „znęcanie się” zakłada powtarzanie przez sprawcę w pewnym przedziale czasu zachowań skierowanych wobec pokrzywdzonego, a jedynie wyjątkowo – zwłaszcza w drastycznych przypadkach – możliwe jest wypełnienie znamion tego czynu zabronionego poprzez jednorazowy czyn.

Błędem byłoby jednak sprowadzanie przemocy w rodzinie wyłącznie do art. 207 KK. Przedstawiona na wstępie definicja tego zjawiska zawiera elementy, które mogą zostać zakwalifikowane do takich czynów, jak spowodowanie naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia (art. 157 KK), pozbawienie wolności (art. 189 KK), groźba karalna (art. 190 KK), zgwałcenie (art. 197 KK), wykorzystanie seksualne (art. 198 KK), pedofilia (art 200 KK) czy nawet niealimentacja (art. 209 KK).

Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wymienia w art. 3 rodzaje bezpłatnej pomocy, na jaką mogą liczyć osoby dotknięte przemocą – medyczną, psychologiczną, prawną, socjalną, zawodową, rodzinną, mieszkaniową, interwencję kryzysową. Z kolei art. 4 stanowi, że wobec osób stosujących przemoc w rodzinie stosuje się środki mające na celu zapobieganie ich kontaktowaniu się z osobami pokrzywdzonymi (należą do nich m.in. czynność odebrania dziecka oraz wniosek o opuszczenie lokalu osoby stosującej przemoc, opisane w ww. ustawie) oraz oddziaływania korekcyjno-edukacyjne.

Kluczowe znaczenie w problematyce przeciwdziałania przemocy w rodzinie przyznano procedurze „Niebieskie Karty”, mającej na celu rozwiązywanie w sposób kompleksowy konkretnych przypadków. Te zadania realizują gminy, w szczególności poprzez funkcjonowanie zespołów interdyscyplinarnych, których członkowie powoływani są przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, co wynika m.in. z treści art. 9a ust. 1-2 ww. ustawy.
Ustawodawca zawarł w art. 9d ogólne ramy procedury „Niebieskie Karty”, wskazując, że:

• na podstawie procedury podejmowana jest interwencja w środowisku wobec rodziny dotkniętej przemocą w rodzinie, nawet bez zgody osoby dotkniętej taką przemocą (ust. 1);
• procedura obejmuje ogół czynności podejmowanych i realizowanych przez przedstawicieli jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, Policji, oświaty i ochrony zdrowia, w związku z uzasadnionym podejrzeniem zaistnienia przemocy w rodzinie (ust. 2);
• procedura realizowana jest w oparciu o zasadę współpracy przedstawicieli ww. podmiotów, którzy przekazują informacje o podjętych działaniach przewodniczącemu zespołu interdyscyplinarnego (ust. 3)
• wszczęcie procedury następuje przez wypełnienie formularza „Niebieska Karta” w przypadku powzięcia, w toku prowadzonych czynności służbowych lub zawodowych, podejrzenia stosowania przemocy wobec członków rodziny lub w wyniku zgłoszenia dokonanego przez członka rodziny lub przez osobę będącą świadkiem przemocy w rodzinie (ust. 4)

Ważną rolę w wielu gminach odgrywają grupy robocze, tworzone przez zespół interdyscyplinarny w celu rozwiązywania problemów związanych z wystąpieniem przemocy w rodzinie w indywidualnych przypadkach, na podstawie art. 9a ust. 10 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Z kolei art. 9d ust. 11 jako osoby uprawnione do wejścia w skład grup roboczych wymienia przedstawicieli jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, Policji, oświaty i ochrony zdrowia. Ponadto do grup roboczych mogą być powoływani kuratorzy sądowi, a także przedstawiciele innych podmiotów, specjaliści w dziedzinie przeciwdziałania przemocy w rodzinie (art. 9a ust. 12).

Na podstawie upoważnienia zawartego w art. 9d ust. 5 ww. ustawy, Rada Ministrów wydała rozporządzenie z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta” (Dz. U. z 2011 r. Nr 209, poz. 1245). Niektóre przepisy tego aktu prawnego są niejako powtórzeniem przytoczonych wyżej rozwiązań, jednak zawarto w nim również szereg szczegółowych regulacji. Oto najważniejsze:

• podmiot realizujący procedurę - zespół interdyscyplinarny lub grupa robocza, wymieniane w wielu miejscach rozporządzenia w formie alternatywy, co pozostawia możliwość wyboru jednego z nich;
• wszczęcie procedury - wypełnienie formularza „Niebieska Karta - A” przez przedstawiciela jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, Policji, oświaty lub ochrony zdrowia, w obecności osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie (§ 2 ust. 1);
•  ochrona domniemanej ofiary przemocy - niezwłoczne podjęcie działań interwencyjnych (§ 3), przeprowadzenie rozmowy w warunkach gwarantujących swobodę wypowiedzi i poszanowanie godności tej osoby oraz zapewniających jej bezpieczeństwo (§ 4), w przypadku podejrzenia przemocy wobec dziecka czynności przeprowadza się w obecności rodziców lub innych pełnoletnich osób najbliższych, a w miarę możliwości - psychologa (§ 5), niemożliwość jednoczesnej realizacji działań z udziałem tej osoby oraz osoby, wobec której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc w rodzinie (§ 17 ust. 2);
• terminy - przekazanie wypełnionego formularza „Niebieska Karta - A” do przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego następuje niezwłocznie, nie później niż w terminie 7 dni od dnia wszczęcia procedury (§ 7 ust. 1), natomiast przekazanie przez przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego formularza „Niebieska Karta – A” członkom zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej -  również niezwłocznie, lecz nie później niż w ciągu 3 dni od dnia jego otrzymania (§ 8 ust. 1);
• gromadzenie dowodów - dokumentowanie wszystkich działań, jak również przekazanie dokumentów do organów ścigania w przypadku podejrzenia popełnienia przestępstwa (§ 10);
• główne zadania realizowane w ramach procedury przez wszystkich członków zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej:

- udzielanie pomocy osobie, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie,

- podejmowanie działań w stosunku do osoby, wobec której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc w rodzinie, w celu zaprzestania stosowania tego rodzaju zachowań,
- zapraszanie osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie, na spotkanie zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej,
- opracowanie indywidualnego planu pomocy dla osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie, i jej rodziny, który zawiera propozycje działań     pomocowych,

- rozstrzyganie o braku zasadności podejmowania działań (§ 16)

• szczegółowe określenie zadań realizowanych w ramach procedury przez przedstawicieli podmiotów wschodzących w skład zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej (§ 11 - § 15)
• zakończenie procedury – wystąpienie jednego z dwóch przypadków:

1. ustanie przemocy w rodzinie i uzasadnione przypuszczenie o zaprzestaniu dalszego     stosowania przemocy w rodzinie oraz zrealizowanie indywidualnego planu pomocy albo
2. rozstrzygnięcie o braku zasadności podejmowania działań,

- udokumentowanie zakończenia procedury w formie protokołu podpisanego przez     przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego,
- powiadamianie o zakończeniu procedury podmiotów w niej uczestniczących (§ 18).

Należy podkreślić unikalny charakter procedury „Niebieskie Karty”, która nie jest jakąkolwiek odmianą postępowania administracyjnego bądź karnego. Przede wszystkim zarówno zespół interdyscyplinarny, jak i grupa robocza nie zaliczają się do organów administracji publicznej w rozumieniu ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2017 r. poz. 1257). Pomijając ten fakt, trzeba zauważyć, że domniemana ofiara przemocy w rodzinie oraz domniemany sprawca nie dysponują prawami przysługującymi stronom postępowania administracyjnego, choć przecież to ich dotyczą podejmowane działania. Są zapraszani na spotkania zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej, lecz niestawiennictwo nie powoduje ujemnych konsekwencji, ani nie wstrzymuje prac tych podmiotów. Nie mają prawa wglądu w dokumentację, co wynika z obowiązku zachowania przez członków zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych poufności wszelkich informacji i danych uzyskanych przy realizacji zadań, o czym stanowi art. 9c ust. 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Zastosowanie znajdzie tutaj art. 34 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2016 r. poz. 922), w myśl którego administrator danych odmawia osobie, której dane dotyczą, udzielenia informacji zawartych w zbiorach danych (wymienionych w art. 32 ust. 1 pkt 1-5a), jeżeli spowodowałoby to ujawnienie wiadomości zawierających informacje niejawne, ewentualnie istotne naruszenie dóbr osobistych osób, których dane dotyczą. Dokumentacja dotycząca indywidualnego problemu przemocy w rodzinie może być udostępniona jedynie uprawnionemu organowi (Sąd, Prokuratura, Policja), jeżeli ten zwróci się z odpowiednim wnioskiem. W procedurze nie obowiązuje też żaden tryb odwoławczy, a jakiekolwiek pisemne lub ustne wnioski o jej zakończenie, składane przez osoby uwikłane w zjawisko przemocy, nie podlegają rozpatrzeniu.

Z postępowaniem karnym procedura „Niebieskie Karty” jest związana jedynie w ten sposób, że na podstawie dokonanych w jej toku ustaleń może zostać wszczęte dochodzenie w sprawie przestępstwa z art. 207 KK, a czynności członków zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej, ewentualnie ich zeznania mogą stanowić dowód w sprawie.

W ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie i rozporządzeniu nie ma zapisów określających, w jakim terminie od wszczęcia procedura ma zostać zakończona, brak również odesłań do Kodeksu postępowania administracyjnego czy Kodeksu postępowania karnego. Członkowie zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej powinni kierować się treścią przywołanego § 18 ust. 1, nakazującego zakończyć procedurę w przypadku zaistnienia konkretnych przesłanek. Istotny będzie całokształt okoliczności, przemawiających za takim rozstrzygnięciem. Z ww. przepisu wynika, iż w przypadku utrzymywania się stanu wskazującego na istnienie przemocy w rodzinie działania opisane w rozporządzeniu muszą być kontynuowane, bez względu na ramy czasowe.

Stan prawny na dzień 12.12.2017 r.