W Dziale II Tytułu I Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, wśród praw i obowiązków małżonków, uregulowana została m. in. kwestia ich wzajemnej reprezentacji.
Stosownie do art. 29 KRO, w razie przemijającej przeszkody, dotyczącej jednego z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu, drugi małżonek może za niego działać w sprawach zwykłego zarządu, w szczególności może bez pełnomocnictwa pobierać przypadające należności, chyba że sprzeciwia się temu małżonek, którego przeszkoda dotyczy. Tenże sprzeciw jest skuteczny względem osób trzecich, jeżeli był im wiadomy.
Omawiany przepis jest niejako konsekwencją zapisów zawartych w art. 23 KRO, zobowiązującego małżonków do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Zdaniem ustawodawcy, w prowadzeniu gospodarstwa domowego i związanych z tym czynnościach małżonkowie powinni udzielać sobie pomocy i obdarzać zaufaniem.
Art. 29 ma zastosowanie do wszystkich małżeństw, bez względu na ustrój majątkowy, któremu podlegają małżonkowie. Nie stosuje się go jedynie w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków (tak J. St. Piątowski [w:] System prawa rodzinnego i opiekuńczego, Wrocław 1985, s. 273).
Za przemijającą przeszkodę uznaje się czasową niemożliwość realizacji przez daną osobę posiadanych uprawnień lub obowiązków, spowodowaną określonym zdarzeniem, np. pobytem w szpitalu, wyjazdem, tymczasowym aresztowaniem. Jednakże długotrwała hospitalizacja, zwłaszcza związana z poważnym naruszeniem podstawowych funkcji życiowych lub niemożliwością działania z dostatecznym rozeznaniem (np. udar mózgu, stan śpiączki), bądź też pozbawieniem wolności po skazaniu prawomocnym wyrokiem sądu nie będzie już przemijającą przeszkodą.
Pozostawanie we wspólnym pożyciu to – jak wspomniano - jeden z głównych obowiązków małżonków, wymieniony w art. 23 KRO. Powszechnie przyjmuje się, że wspólne pożycie polega na istnieniu między małżonkami więzi uczuciowej, fizycznej i gospodarczej. Powyższe warunki z dużym prawdopodobieństwem nie zachodzą w przypadku złożenia pozwu o rozwód czy też pozostawania w separacji, nawet nieformalnej. O wspólnym pożyciu świadczyć może w szczególności posiadanie przez małżonków tego samego miejsca zamieszkania.
Przez wspólne pożycie małżonków, na tle art. 29, należy w zasadzie rozumieć wspólne zamieszkiwanie przez małżonków i prowadzenie przez nich wspólnego gospodarstwa domowego.
Małżonek działający za współmałżonka, którego dotyczy przemijająca przeszkoda, nie ma obowiązku dowodzenia faktu wspólnego pożycia. Ciężar udowodnienia braku wspólnego pożycia spoczywa na tym, kto twierdzi, że małżonkowie nie pozostają we wspólnym pożyciu. (tak M. Sychowicz, [w:] H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Kalus, K. Piasecki, M. Sychowicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2009, str.139).
Zwrot „sprawy zwykłego zarządu” nie jest zdefiniowany w żadnym akcie prawnym. Utrwalił się jednakże pogląd głoszący, iż do wskazanego pojęcia zalicza się sprawy związane z codziennym funkcjonowaniem gospodarstwa domowego czy zwykłą eksploatacją majątku.
Każdy przypadek podjęcia określonych działań winien być rozpatrywany osobno. Tym niemniej wypada zaznaczyć, że dokonywanie za współmałżonka, którego dotyczy przeszkoda, takich czynności jak pobranie wynagrodzenia, przekazu pocztowego zawierającego określoną sumę pieniędzy czy kwoty stanowiącej należność z zawartej wcześniej czynności prawnej (np. umowy najmu), mieści się w granicach zwykłego zarządu. Tenże zakres będzie natomiast niewątpliwie przekroczony w przypadku zaciągnięcia kredytu.
Problematyczne jest ustalenie, na jakiej podstawie osoby trzecie (np. pracodawca, urzędnik pocztowy, najemca) mogą stwierdzić, że wiedzą o sprzeciwie małżonka, którego dotyczy przeszkoda. Zwrot „był im wiadomy” daje bowiem szerokie pole do interpretacji. Należy uznać, iż najmniej wątpliwości będzie, gdy tenże małżonek złoży stosowne oświadczenie – w zależności od okoliczności nawet ustne, choć oczywiście najbardziej skuteczna jest forma pisemna.
Niejednokrotnie osoby trzecie nie posiadają dokładnej orientacji w kwestii wspólnego pożycia małżonków, dlatego sam sprzeciw – czyli okoliczność jeszcze bardziej szczegółowa - nie powinien być wyłącznie dorozumiany. Tym bardziej, iż dokonywanie w zastępstwie - pod określonymi w art. 29 KRO warunkami - czynności przez drugiego małżonka jest regułą, od której wyjątek stanowi właśnie znany innym osobom sprzeciw małżonka znajdującego się w sytuacji, określanej mianem przemijającej przeszkody.
Brak wymienionej negatywnej przesłanki sprawia, iż w zakresie określonym w tymże przepisie, działanie współmałżonka w charakterze przedstawiciela ustawowego jest całkowicie uprawnione. Za takim stanowiskiem przemawia także zawarty w art. 29 KRO zwrot „bez pełnomocnictwa”.
W tym miejscu konieczne jest zaznaczyć, iż zgodnie z art. 96 Kodeksu cywilnego, umocowanie do działania w cudzym imieniu może opierać się na ustawie albo na oświadczeniu reprezentowanego. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z przedstawicielstwem ustawowym, zaś w drugim – z pełnomocnictwem. Skoro zatem art. 29 KRO wyłącza drugą możliwość, to jeden małżonek ma prawo występować w określonych przypadkach jako przedstawiciel ustawowy drugiego małżonka.
Pomimo przedstawionej powyżej wykładni, konstrukcja wzajemnej reprezentacji małżonków jest w praktyce sporadycznie stosowana, spotykając się często z oporami ze strony innych osób, od których zależy skuteczność dokonania określonej czynności.
Artykuł z dnia 26.07.2012 r.
