Artykuły

Procedury przymusowej hospitalizacji, a także umieszczenia w domu pomocy społecznej bez zgody, stosowane wobec osób cierpiących na zaburzenia psychiczne są formą ograniczenia prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego.
Przestrzeganie norm prawnych w stosunku do osób cierpiących na zaburzenia psychiczne, a więc osób słabszych i niejednokrotnie nie potrafiących prawidłowo chronić swoich interesów i praw, wymaga szczegółowej kontroli ze strony Państwa.

Każdy pacjent korzystający ze świadczeń w szpitalu psychiatrycznym, stosownie do przepisów  ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jednolity: Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 ze zm.) ma prawo do pomocy w ochronie swoich praw.  Prawo to przysługuje także  przedstawicielowi ustawowemu, opiekunowi prawnemu lub faktycznemu osób korzystających ze świadczeń w szpitalach psychiatrycznych.

 Ochrona praw osób pacjentów szpitalu psychiatrycznych należy do zadań Rzeczników Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego. 
Rzecznik Praw Pacjentów Szpitala Psychiatrycznego w szczególności: 

1. udziela pomocy w dochodzeniu praw w sprawach związanych z przyjęciem, leczeniem, warunkami pobytu i wypisaniem ze szpitala psychiatrycznego
2. wyjaśniania lub udziela pomocy w wyjaśnianiu ustnych i pisemnych skarg pacjentów
3. współpracuje z rodziną, przedstawicielem ustawowym, opiekunem prawnym lub faktycznym
4. inicjuje i prowadzi działalność edukacyjno-informacyjną w zakresie praw osób korzystających ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez szpital psychiatryczny

Szczególna ochrona osób psychicznie chorych przejawia się także w tym, że leczeniu psychiatrycznym, a także o przyjęciu do domu pomocy społecznej bez zgody decyduje sąd rodzinny. Tylko i wyłącznie za zgodą pacjenta lub za zgodą sądu rodzinnego może być prowadzone leczenie psychiatryczne w szpitalu i tylko za zgodą osoby lub za zgodą sądu można umieścić osobę w domu pomocy społecznej.

Szpitale psychiatryczne i domy pomocy społecznej podlegają także kontroli ze strony sądów. To także jeden z przejawów dbalości Państwa o przestrzeganie praw osób chorych psychicznie.
Przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego wskazują, że do szpitala psychiatrycznego i domu pomocy społecznej przeznaczonego dla osób chorych psychicznie lub upośledzonych umysłowo ma prawo wstępu o każdej porze sędzia w celu kontroli legalności przyjęcia i przebywania w takim szpitalu lub domu pomocy społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi, przestrzegania ich praw oraz kontroli warunków, w jakich one tam przebywają. 

Obowiązujące od 6 listopada 2012 r. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości, z dnia 11 października 2012 r. w sprawie sprawowania kontroli przyjęcia i przebywania osób z zaburzeniami psychicznymi w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy społecznej oraz sposobu jej dokumentowania (Dz.U. z 2012 r. poz. 1147) zawiera szczegółowe przepisy odnoszące się do kontrolowania przestrzegania praw osób umieszczonych w szpitalach psychiatrycznych i w domach pomocy społecznej.

Sąd sprawuje kontrolę:

• legalności przyjęcia i przebywania w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi
• przestrzegania praw tych osób
• warunków, w jakich one przebywają. 

Prezes sądu okręgowego, w którego okręgu znajduje się szpital lub dom pomocy społecznej, wyznacza sędziego, który ma sprawować kontrolę nad szpitalami psychiatrycznymi i domami pomocy społecznej.  Sędzia ten powinien wykazywać się szczególną znajomością problematyki ochrony zdrowia psychicznego.

Kontrola jest prowadzona przez:

1. badanie prawidłowości prowadzenia dokumentacji stanowiącej podstawę przyjęcia do placówki i przebywania w niej osób z zaburzeniami psychicznymi
2. badanie prawidłowości prowadzenia dokumentacji medycznej dotyczącej zastosowania przymusu bezpośredniego oraz stosowania świadczeń zdrowotnych stwarzających podwyższone ryzyko dla osób z zaburzeniami psychicznymi
3. badanie współdziałania placówki z rodzinami i opiekunami osób z zaburzeniami psychicznymi
4. badanie prawidłowości i terminowości załatwiania skarg i wniosków osób z zaburzeniami psychicznymi przebywających w placówce
5. kontakt bezpośredni z przebywającymi w placówce osobami z zaburzeniami psychicznymi
6. wydawanie zaleceń pokontrolnych oraz sprawdzanie prawidłowości i terminowości ich realizacji
7. podejmowanie innych czynności zmierzających do usunięcia uchybień i zapobiegania ich powstawaniu

Kontrola w powyższym zakresie jest wykonywana przez sędziego stale, czynności, o których mowa powyżej są przeprowadzane: 

• w szpitalach psychiatrycznych - co najmniej raz w roku
• w domach pomocy społecznej - co najmniej raz na dwa lata

Wyznaczony sędzia ma także prawo do prowadzenia kontroli doraźnych, które obejmują wszystkie albo niektóre z czynności, które wskazano powyżej. Kontrole doraźne są przeprowadzane w szczególności w razie uzasadnionego podejrzenia występowania uchybień w funkcjonowaniu placówki.

Sędzia zawiadamia kierownika placówki o przystąpieniu do czynności kontrolnych i zakresie kontroli. Po zakończeniu kontroli sędzia zapoznaje kierownika placówki z jej wynikami, umożliwiając - w terminie 3 dni - ustosunkowanie się do dokonanych ustaleń oraz do propozycji zaleceń pokontrolnych. W miarę potrzeby organizuje się naradę pokontrolną, w której powinni brać udział również inni pracownicy kontrolowanej placówki.
O terminie i przedmiocie narady pokontrolnej sędzia zawiadamia organ sprawujący nadzór nad kontrolowaną placówką.

Wyznaczeni sędziowie muszą sporządzać sprawozdania z przebiegu kontroli w terminie 14 dni od dnia jej zakończenia.
W sprawozdaniu tym sędzia powinien:

1. wskazać termin przeprowadzonej kontroli
2. wskazać okres objętego kontrolą i szczegółowego przedmiotu kontroli
3. ocenić sposób wykonania zaleceń wydanych w czasie poprzedniej kontroli
4. szczegółowo ocenić kontrolowaną placówkę
5. ustalić wyniki przeprowadzonej kontroli, w tym stwierdzonych uchybień
6. wskazać zalecenia pokontrolne
7. wskazać ewentualne wnioski o wytknięcie naruszeń służbowych
8. podpisać się
9. wskazać datę sporządzenia sprawozdania.

Jeżeli sędzia wskazuje w sprawozdaniu zalecenia pokontrolne to wyznacza termin, w którym kierownik placówki jest obowiązany poinformować go o zakresie i sposobie wykonania zaleceń pokontrolnych.
Po upływie tego terminu kierownik kontrolowanej placówki powinien złożyć prezesowi sądu okręgowego informację dotyczącą zakresu i sposobu wykonania zaleceń pokontrolnych
O niewykonaniu lub niewłaściwym wykonaniu zaleceń pokontrolnych prezes sądu okręgowego zawiadamia organ sprawujący nadzór nad placówką.
Kierownik kontrolowanej placówki lub organ sprawujący nad nią nadzór może - w terminie 14 dni od dnia otrzymania sprawozdania - zgłosić prezesowi sądu okręgowego zastrzeżenia lub wnioski dotyczące wyników kontroli oraz zaleceń pokontrolnych.
Prezes sądu okręgowego w terminie 30 dni od dnia otrzymania zastrzeżeń lub wniosków zawiadamia zgłaszającego o sposobie ich załatwienia.

W razie stwierdzenia istotnych uchybień w działalności kontrolowanej placówki prezes sądu okręgowego przesyła odpis sprawozdania w terminie 30 dni od dnia zakończenia kontroli Ministrowi Sprawiedliwości oraz ministrowi właściwemu do spraw zdrowia - w przypadku kontroli w szpitalu psychiatrycznym albo właściwemu wojewodzie - w przypadku kontroli w domu pomocy społecznej.

Stan prawny na dzień 6.11.2012 r.