Prawo do korzystania z obrońcy jest jednym z podstawowych uprawnień oskarżonego w procesie karnym. Warto jednak zauważyć, iż Kodeks postępowania karnego w art. 79-81 określa, kiedy oskarżony jest zobowiązany posiadać obrońcę bez względu na wyrażane przez niego zdanie w tej kwestii, czyli nawet jeżeli nie zamierza korzystać z omawianego, fachowego wsparcia. Powszechnie takie przypadki określa się mianem obrony obligatoryjnej.
Stosownie do art. 79 § 1 KPK, w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:
- jest nieletni
- jest głuchy, niemy lub niewidomy
- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności
Ponadto § 2 w art. 79 stanowi, iż oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę. Taka sytuacja może zachodzić choćby wówczas, gdy oskarżony jest niepełnosprawny, czy też, będąc cudzoziemcem, nie jest w stanie jedynie przy wsparciu tłumacza poradzić sobie ze złożonością postępowania karnego toczącego się w obcym dla niego języku.
W wymienionych powyżej przypadkach udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego (art. 79 § 3 KPK).
W art. 79 § 4 KPK uzależniono dalsze istnienie obrony obligatoryjnej od wystąpienia pewnego zdarzenia. Jeżeli bowiem biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego nie budzi wątpliwości zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania, wówczas udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. W takim przypadku prezes sądu, zaś na rozprawie sąd, może cofnąć wyznaczenie obrońcy.
Bez względu na powyższe zastrzeżenia, udział obrońcy jest konieczny – zgodnie z art. 80 KPK - w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli oskarżonemu zarzucono zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. Udział obrońcy w rozprawie głównej jest w takiej sytuacji obowiązkowy, natomiast w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej ta obligatoryjność uzależniona jest od uznania prezesa sądu lub sądu.
Należy podkreślić, że jeżeli w toku postępowania przygotowawczego prokurator powziął informacje o zaistnieniu sytuacji uzasadniającej konieczność posiadania obrońcy przez podejrzanego, to powinien zgłosić stosowny wniosek w tym zakresie do sądu. Dzieje się tak przede wszystkim odnośnie wątpliwości co do poczytalności podejrzanego.
Jeżeli w przedstawionych powyżej przypadkach oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, wówczas – o czym stanowi art. 81 § 1 KPK - prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznacza mu obrońcę z urzędu. Natomiast w myśl art. 81 § 2 KPK, na uzasadniony wniosek oskarżonego lub jego obrońcy prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy może wyznaczyć nowego obrońcę w miejsce dotychczasowego.
Koszty pomocy prawnej z urzędu ponosi Skarb Państwa. W tym miejscu wypada zaznaczyć, iż rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2002 r. Nr 163, poz. 1348 ze zm.) określa stawki minimalne za czynności adwokackie. Zgodnie z § 14 ust. 1 rozporządzenia, stawki minimalne w sprawie objętej dochodzeniem wynoszą 180 zł, a śledztwem – 300 zł. Natomiast ust. 2 w § 14 wymienia minimalne stawki za obronę:
- przed sądem rejonowym w postępowaniu szczególnym — 360 zł
- przed sądem rejonowym w postępowaniu w sprawach o wykroczenia — 180 zł
- przed sądem rejonowym w postępowaniu zwyczajnym lub przed wojskowym sądem garnizonowym — 420 zł
- przed sądem okręgowym jako druga instancja lub przed wojskowym sądem okręgowym jako druga instancja — 420 zł
- przed sądem okręgowym jako pierwsza instancja lub przed wojskowym sądem okręgowym jako pierwsza instancja oraz przed sądem apelacyjnym — 600 zł
- przed Sądem Najwyższym — 600 zł
Ponieważ są to stawki minimalne, obrońca może żądać wyższych stawek za udzielaną oskarżonemu pomoc.
Stan prawny na dzień 13.08.2012 r.
