Zmarł mój znajomy. Był on ubezwłasnowolniony całkowicie. Jeszcze przed ubezwłasnowolnieniem sporządził testament własnoręczny, w którym wyraził wolę bycia pochowanym przeze mnie.
Opiekun prawny zmarłego sprzeciwia się zrobieniu przeze mnie pogrzebu. Opiekun prawny był bratem zmarłego. Opiekun prawny chciałby aby pogrzeb został sprawiony przez MOPS na mocy ustawy o pomocy społecznej. On sam nie ma funduszy na zorganizowanie pogrzebu.
Kto ma rację? Kto może sprawić pogrzeb?
Elżbieta
Szanowna Pani!
Przepisy prawa określają krąg osób, którym przysługuje prawo do pochowania zwłok. Art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. z 2015 r. poz. 2126 z późn. zm.) wskazuje, że prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie:
- pozostały małżonek(ka);
- krewni zstępni;
- krewni wstępni;
-
krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa;
- powinowaci w linii prostej do 1 stopnia.
Prawo pochowania zwłok osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej przysługuje właściwym organom wojskowym w myśl przepisów wojskowych. Prawo pochowania zwłok osób zasłużonych wobec Państwa i społeczeństwa przysługuje organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym. Prawo pochowania zwłok przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą.
Z powyższego przepisu wynika, że zarówno Pani jako osoba, która dobrowolnie zobowiązała się do pochowania zwłok, jak i brat zmarłego jako krewny boczny, macie prawo do pochowania zmarłego.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 23 lutego 2006 r., sygn. akt I ACa 890/05, możność pochowania zmarłego jest własnym dobrem osobistym członków jego najbliższej rodziny, jako wartość świata uczuć i życia psychicznego każdego człowieka. W doktrynie i orzecznictwie dobro to definiowane jest jako kult pamięci osoby zmarłej. Pojęcie to obejmuje szereg wolności przysługujących człowiekowi wypływających ze sfery uczuć i odnoszących się do postaci osoby zmarłej, a dotyczących m.in. pochowania zwłok w określony sposób i w określonym miejscu (por. A. Szpunar - Ochrona prawna kultu osoby zmarłej - Palestra 1978, Nr 8, s. 29 oraz SN orzeczenia z 12 lipca 1968 r. I CR 252/68 OSN 1970, poz. 18 i z 10 lutego 1975. II CR 851/74, OSN 1977, poz. 4). Uprawniony z tytułu dobra osobistego (a więc prawa o charakterze niemajątkowym) nie może zostać go pozbawiony i to nawet przez zmarłego za jego życia.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyrok z dnia 25 września 1972 r., sygn. akt II CR 353/72, w myśl art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 11, poz. 62 ze zm.), który to przepis ustala kolejność osób uprawnionych do pochowania zwłok, prawo pochowania zwłok danej osoby przysługuje osobie wymienionej w dalszej kolejności (np. krewnym w linii bocznej) dopiero wtedy, gdy brak jest osoby wymienionej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta prawa tego nie chce lub nie może wykonać.
(Wskażę, że można spotkać się ze stanowiskiem odmiennym: np.: Wojewódzki Sąd Administracyjny w Olsztynie w wyroku z dnia 28 kwietnia 2010 r., sygn. akt II SA/Ol 79/10, wskazał:
- Błędne jest stanowisko, że z art. 10 ustawy z 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych należy wywodzić kolejność uprawnionych do żądania dokonania ekshumacji zwłok.
- Uprawnienie do pochowania zwłok oraz do dokonania ekshumacji zwłok i szczątków jest prawem wspólnym m.in. wszystkich żyjących członków rodziny zmarłego. Do podjęcia tych działań wymagana jest zgoda wszystkich uprawnionych).
Ewentualny spór między osobami, którym przysługuje prawo pochowania zwłok i prawo ekshumacji (bo art. 15 ust. 1 pkt 1 odsyła do art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych), nie może być rozstrzygnięty w postępowaniu administracyjnym. Prawo pochowania zwłok osoby zmarłej (wraz z prawem do ekshumacji) oraz pamięć o niej stanowi bowiem dobro osobiste, chronione przepisami prawa cywilnego (art. 23 i 24 k.c.), a do ochrony dóbr osobistych powołany jest sąd powszechny cywilny (tak wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z dnia 2 lutego 2006 r., sygn. akt II SA/Bk 728/05).
Jeżeli chodzi o testament pozostawiony przez zmarłego, w którym wyraża wolę bycia pochowanym przez konkretną osobą i w konkretnym miejscu to należy wskazać, że przepisy nie wskazują, że osobie wskazanej w testamencie prawo do sprawienia pogrzebu przysługuje.
Wola pochowania wyrażona w testamencie może być uznana za polecenie testamentowe, określone w art. 982 k.c., zgodnie z którym, spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie).
Przepis powyższy pozwala spadkodawcy w testamencie nałożyć na spadkobiercę lub zapisobiorcę polecenia np. w sprawie zorganizowania odpowiedniego pogrzebu lub pochowania w określonym miejscu (por. J. Policzkiewicz - Kodeks Cywilny Komentarz t. III Warszawa 1972 s. 1902).
Polecenie może być również jedynym przedmiotem testamentu (por. Kodeks Cywilny Tom II Praktyczny Komentarz z orzecznictwem Wydawnictwo ZPP Warszawa 2005 s. 878).
Jest oczywistym, że w świetle przepisów Kodeksu cywilnego, aby dyspozycja spadkodawcy w sprawie jego pogrzebu mogła zostać uznana za polecenie (którego wykonanie zapewnia art. 985 k.c.) testament zawierający to polecenie musi być ważny.
O tym czy testament jest ważny może władczo orzec wyłącznie sąd powszechny. Żaden inny organ nie jest uprawniony do orzeczenia czy testament jest ważny.
Testament jest nieważny jeżeli nie został sporządzony w formie przewidzianej przez prawo, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli albo pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści albo pod wpływem groźby.
Testament może być również odwołany przez spadkodawcę. Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.
W wyroku z 16 listopada 1978 r. , sygn. akt IV CR 359/78 Sąd Najwyższy stwierdził, że wola osoby zmarłej, gdzie ma być pochowana ma znaczenie, jednakże wiążące tylko w płaszczyźnie moralnej i tym samym mogące mieć wpływ na ocenę, czy w razie kolizji ze strony uprawnionych do pochowania zwłok z art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych postępowanie uprawnionego w pierwszej kolejności nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Sprawienie pogrzebu jest jednym ze świadczeń niepieniężnych pomocy społecznej określonych w ustawie dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej.
Obowiązek organizacji pochówku, w tym osób bezdomnych, jest zadaniem własnym gminy. Realizuje ona ten obowiązek, jeżeli z prawa do pochowania zmarłego nie korzystają osoby, o których mowa w art. 10 ust. 1 i 3 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych).
W przedmiotowej sprawie wyraziła Pani wolę zorganizowania pogrzebu i chce Pani zobowiązać się do sprawienia pogrzebu. Opiekun prawny ubezwłasnowolnionego całkowicie zmarłego, brat zmarłego, który ze względu na bycie krewnym zmarłego, jest uprawniony do sprawienia pogrzebu, nie wyraża woli zobowiązania się do sprawienia pogrzebu. Pogrzebu nie chce sprawić on osobiście. Chce aby pogrzeb sprawił MOPS.
W takiej sytuacji jedyną osobą uprawnioną do sprawienia pogrzebu jest Pani, ponieważ się Pani do tego zobowiązała, a zatem pozostaje Pani w kręgu osób wskazanych w art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Uprawnienie to nie wynika z testamentu, o którym nie wiadomo czy jest testamentem ważnym. Nie ma żadnej pewności czy testament ten nie został odwołany.
Należy dodać, że w sytuacji, w której jest osoba uprawniona do sprawienia pogrzebu, określona w art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, MOPS nie może pogrzebu zorganizować – jest to obowiązek gminy wyłącznie w sytuacji jeżeli z prawa do pochowania zmarłego nie korzystają osoby wskazane w ustawie o cmentarzach i chowaniu zmarłych.
To, że brat zmarłego chce, aby pogrzeb zorganizował MOPS nie jest jednoznaczne z tym, że korzysta on ze swojego prawa do zorganizowania pogrzebu.
W sytuacji, w której brat zmarłego, jako krewny zmarłego określony w art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych zobowiązałby się (własnym staraniem i kosztem) sprawić pogrzeb zmarłemu to miałby on moim zdaniem „pierwszeństwo” w organizacji pogrzebu.
W takiej sytuacji Pani, jako osoba wskazana w testamencie, mogłaby ewentualnie po ustaleniu, że testament jest ważny, wysuwać roszczenia wobec brata zmarłego związane z naruszeniem Pani dóbr osobistych. Rozpoznając sprawę o ochronę dóbr osobistych w postaci kultu pamięci osoby zmarłej w przypadku istnienia sporu w zakresie uprawnienia do pochowania zwłok, xąd orzeka w przedmiocie ochrony dóbr osobistych stron procesu a nie dobra osobistego zmarłego, co do respektowania jego woli w sprawie pochówku. Wola zmarłego jest w takim procesie rozpatrywana wyłącznie w aspekcie bezprawności działania osób bliskich (uprawnionych do kultu pamięci osoby zmarłej), które jej nie respektują, w zestawieniu z roszczeniem podmiotu, który domaga się ochrony swojego dobra osobistego (także w postaci kultu pamięci osoby zmarłej) poprzez wykazanie chęci spełnienia dyspozycji zmarłego.
Stan prawny na dzień 29.09.2016 r.
