Zdecydowana większość postępowań karnych toczy się z oskarżenia publicznego. Oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator, co wynika wprost z uregulowań przyjętych w Kodeksie postępowania karnego (art. 45 § 1).
W procedurze karnej istnieją jednak wyjątki od tej zasady. Akt oskarżenia może wnosić sam pokrzywdzony, który w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego może działać jako oskarżyciel prywatny (art. 59 § 1 K.p.k.). Nie jest wówczas prowadzone postępowanie przygotowawcze, o ile prokurator nie uznał tego za zasadne ze względu na interes społeczny. Jedynym organem rozpoznającym omawiane sprawy pod względem formalnym i merytorycznym jest sąd, do którego wpłynął prywatny akt oskarżenia.
Według aktualnego stanu prawnego, ścigane z oskarżenia prywatnego mogą być następujące przestępstwa określone w Kodeksie karnym (przestępstwa prywatnoskargowe):
- naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni - zarówno umyślne (art. 157 § 2), jak i nieumyślne (art. 157 § 3)
- pomówienie - typ podstawowy (art. 212 § 1) oraz typ kwalifikowany, polegający na popełnieniu czynu za pomocą środków masowego komunikowania (art. 212 § 2)
- zniewaga - typ podstawowy (art. 216 § 1) oraz typ kwalifikowany, polegający na popełnieniu czynu za pomocą środków masowego komunikowania (art. 216 § 2)
- naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 § 1).
Ustawodawca przyjął zatem, że powyższe przestępstwa nie muszą być ścigane z oskarżenia publicznego, gdyż naruszają przede wszystkim interes indywidualny pokrzywdzonego.
Pokrzywdzonych przestępstwem prywatnoskargowym może być kilku. Po wniesieniu prywatnego aktu oskarżenia przez jednego z pokrzywdzonych, pozostali mogą przyłączyć się do toczącego się postępowania. Warunkiem jest podjęcie tej czynności do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (art. 59 § 2 K.p.k.).
Jeżeli pokrzywdzonym w sprawie o pomówienie jest podmiot zbiorowy (np. instytucja, osoba prawna), prywatny akt oskarżenia wnosi organ uprawniony do działania w imieniu tego podmiotu.
Prywatny akt oskarżenia cechuje znacznie mniejszy formalizm niż akt oskarżenia wnoszony przez oskarżyciela publicznego. Oskarżyciel prywatny może bowiem ograniczyć się do oznaczenia osoby oskarżonego, zarzucanego mu czynu oraz wskazania dowodów, na których opiera się oskarżenie (art. 487 K.p.k.). Ponadto prywatny akt oskarżenia powinien spełniać wymogi przewidziane dla pisma procesowego, określone w art. 119 § 1 K.p.k.:
- oznaczenie organu, do którego jest skierowane, oraz sprawy, której dotyczy
- oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo, a także - w pierwszym piśmie złożonym w sprawie - numer telefonu, telefaksu i adres poczty elektronicznej lub oświadczenie o ich nieposiadaniu
- treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem
- data i podpis składającego pismo.
Oskarżyciel prywatny winien także wnieść dowód wpłaty zryczałtowanej równowartości wydatków w sprawach z oskarżenia prywatnego, wynoszącej 300 zł. Jeżeli jednak wnoszący prywatny akt oskarżenia wykaże, iż ze względu na sytuację rodzinną, majątkową i wysokość dochodów wyłożenie tej kwoty byłoby zbyt uciążliwe, sąd może zwolnić go z tego obowiązku w całości lub w części.
W przypadku wniesienia prywatnego aktu oskarżenia do innego organu (np. Policji lub prokuratury), organ ten - jako niewłaściwy – ma obowiązek przekazać to pismo procesowe do właściwego sądu, co wynika z treści art. 118 § 3 K.p.k.
Identyczny skutek jak wniesienie prywatnego aktu oskarżenia do sądu ma inna czynność dokonana przez pokrzywdzonego - skierowanie ustnej lub pisemnej skargi do Policji (art. 488 § 1 K.p.k.), która w razie potrzeby zabezpiecza dowody i przesyła skargę do sądu. Co istotne, skarga nie musi zawierać dokładnego wskazania oskarżonego, jeśli pokrzywdzony nie jest w stanie określić takiej osoby (np. nie zna jej imienia i nazwiska). Policja może także dokonywać czynności dowodowych na polecenie sądu, w tym także w granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa (dochodzenie w niezbędnym zakresie - art. 308 K.p.k.), lecz nie prowadzi postępowania, jak również nie dokonuje oceny dowodów. Wskazane kompetencje należą jedynie do sądu, który otrzymuje materiał dowodowy.
Jeżeli prokurator uzna za zasadne ściganie przestępstwa prywatnoskargowego, gdyż w tej konkretnej sprawie wymaga tego interes społeczny, może - zgodnie z art. 60 § 1 K.p.k. - wszcząć postępowanie przygotowawcze lub wstąpić do postępowania już wszczętego. Wskutek podjęcia jednej z tych czynności przez prokuratora postępowanie toczy się z urzędu, a pokrzywdzony korzysta wówczas z praw oskarżyciela posiłkowego (art. 60 § 2 K.p.k.). Gdy prokurator, po wstąpieniu do postępowania, odstąpił od oskarżenia, pokrzywdzony ponownie uzyskuje status oskarżyciela prywatnego.
Oskarżony o popełnienie czynu ściganego z oskarżenia prywatnego może wnieść przeciwko oskarżycielowi prywatnemu wzajemny akt oskarżenia o czyn ścigany z oskarżenia prywatnego pozostający w związku z zarzucanym mu czynem. Omawiane uprawnienie może zostać zrealizowane do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (art. 497 § 1 K.p.k.). Warto nadmienić, że obaj oskarżyciele prywatni korzystają z uprawnień oskarżonego.
Oskarżenie wzajemne jest niedopuszczalne, gdy prokurator podjął wcześniej jedną z opisanych wyżej czynności, mając na uwadze interes społeczny, tj. wszczął postępowanie albo przyłączył się do postępowania. Jeżeli prokurator przyłączył się do jednego z oskarżeń wzajemnych, oskarżenie przeciwne jest wyłączane przez sąd do osobnego postępowania. Natomiast gdy prokurator objął oba oskarżenia wzajemne, postępowanie toczy się z urzędu, a oskarżonym przysługują w odpowiednim zakresie uprawnienia oskarżycieli posiłkowych. Powyższe normy reguluje art. 498 K.p.k.
Na zakończenie należy wspomnieć o specyficznym terminie przedawnienia karalności przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego. Ustawodawca przyjął bowiem w art. 101 § 2 K.k., że karalność tych czynów ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia.
Stan prawny na dzień 12.10.2021 r.
