Czy i w jakich przypadkach darczyńca może odwołać darowiznę?
Dojście do skutku umowy darowizny poprzez nieodpłatne przekazanie jej przedmiotu obdarowanemu przez darczyńcę nie oznacza, iż w przyszłości darczyńca nie może wycofać swojego oświadczenia woli. Aby jednak taka sytuacja nastąpiła, konieczne jest spełnienie przesłanek wskazanych w przepisach Kodeksu cywilnego.
Darowiznę odwołuje się w formie pisemnej, poprzez oświadczenie złożone obdarowanemu przez darczyńcę, o czym stanowi art. 900 KC. Wskazana czynność prawna ma zatem charakter jednostronny, czyli dochodzi do skutku w wyniku złożenia oświadczenia przez jedną stronę.
Generalnie można stwierdzić, że odwołanie darowizny dopuszczalne jest z dwóch przyczyn:
- znaczącego pogorszenia się stanu majątkowego darczyńcy;
- zachowania obdarowanego w stosunku do darczyńcy.
Przepisy art. 896-897 KC rozpatrują pierwszą ze wymienionych okoliczności, jako rozróżnienie wprowadzając fazę realizacji darowizny. W tym miejscu należy zauważyć, że darowizna rzeczy i pieniędzy co do zasady jest wykonana z chwilą przekazania jej przedmiotu w posiadanie obdarowanego, natomiast darowizna praw – w momencie zawarcia tejże umowy.
Stosownie do art. 896 KC, darowizna jeszcze nie wykonana może być odwołana przez darczyńcę, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ zmianie tak istotnej, że jej wykonanie nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Natomiast w myśl art. 897 KC, jeżeli darczyńca już po wykonaniu darowizny popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczyć temu darczyńcy środków, których brakuje mu do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ustawowych obowiązków alimentacyjnych, o ile takowe na nim ciążą. Obdarowany może jednak zwolnić się od powstałego w ten sposób obowiązku poprzez zwrot darczyńcy wartości wzbogacenia.
Również w drugim z przedstawionych powyżej ogólnych przypadków odwołania darowizny, dokonujący jednostronnego przysporzenia majątkowego może wycofać się z tej czynności.
Art. 898 § 1 KC jasno precyzuje: darczyńca jest uprawniony odwołać nawet już wykonaną umowę, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. W rachubę wchodzić zatem będzie także darowizna, która jeszcze nie została wykonana. Wówczas, zgodnie z art. 898 § 2 KC, zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Ustawodawca zakłada, że od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, wobec czego powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Przestrzegając odpowiednio zapisy zawarte w art. 405 KC, obdarowany obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to było niemożliwe - do zwrotu jej wartości. Tenże zapis znajdzie zastosowanie zwłaszcza, gdy obdarowany sprzedał lub zużył przedmiot zawartej wcześniej umowy.
Nieco odmienną kwestię stanowi odwołanie omawianej umowy przez spadkobierców darczyńcy. Stosownie do art. 899 § 2 KC, mogą oni odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności wyłącznie jeżeli w chwili śmierci darczyńca był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany - działając umyślnie - pozbawił darczyńcę życia lub wywołał jego rozstrój zdrowia, który w następstwie doprowadził do śmierci.
Na gruncie art. 898 KC powstaje pytanie – kiedy można mówić o rażącej niewdzięczności obdarowanego? Omawiane pojęcie nie zostało zdefiniowane w najistotniejszym dla prawa cywilnego materialnego akcie prawnym, tym niemniej można przyjąć, iż znajduje ono zastosowanie, gdy obdarowany popełni jakiekolwiek przestępstwo umyślne na szkodę darczyńcy lub nie będzie realizować obowiązków wynikających z łączących ich relacji, np. opieka, alimentacja. Każdorazowo o tym, czy doszło do rażącej niewdzięczności, będą decydować okoliczności konkretnego przypadku. Rażąca niewdzięczność powinna mieć charakter obiektywny, co oznacza, że przeciętny odbiorca mógłby w ten sposób zakwalifikować zachowanie darczyńcy.
Art. 899 § 1 KC wskazuje, kiedy nie dochodzi do odwołania bezpłatnego przysporzenia, pomimo zaistnienia rażącej niewdzięczności. Darowizna nie może być bowiem odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył, zaś gdy w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, skuteczność przebaczenia zależy od tego, czy nastąpiło ono z dostatecznym rozeznaniem. Z kolei § 3 określa przedawnienie - darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania (czyli darczyńca albo jego spadkobiercy po śmierci) dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.
Zgodnie z art. 902 KC, przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się, jeżeli darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego. Mamy tutaj do czynienia z kolejnym pojęciem, które nie doczekało się definicji w Kodeksie cywilnym. Można jednak tutaj wszakże o zobowiązaniach natury zdecydowanie bardziej moralnej, a nie prawnej, których konsekwencją – jako „obowiązek wynikający z zasad współżycia społecznego” - jest darowizna dla krewnego w zamian za udzielone wcześniej wsparcie.
Cechy odwołania darowizny posiada także sytuacja opisana w art. 901 KC, choć ani darczyńca, ani jego spadkobiercy nie składają stosownego oświadczenia o odwołaniu zawartej uprzednio czynności prawnej. Opisana w § 1 chroni interesy osoby ubezwłasnowolnionej, która posiadając jeszcze pełną zdolność do czynności prawnych dokonała darowizny, obiektywnie mogącej być uznaną za nadmierną, ze względu na wartość świadczenia i brak uzasadnionych pobudek. Wówczas przedstawiciel osoby ubezwłasnowolnionej jest uprawniony do żądania rozwiązania umowy, jednak – jak przewiduje § 2 – nie może o to się zwrócić po upływie dwóch lat od wykonania darowizny.
Stan prawny na dzień 29.11.2013 r.
