Odpowiedzialność prawna rodziców za szkody spowodowane przez dzieci do lat 13
Małoletni, podobnie jak osoby dorosłe mogą ponosić odpowiedzialność cywilną za swoje czyny. Ustawodawca przy odpowiedzialności cywilnej wyróżnił dwie grupy małoletnich. Pierwszą z nich są dzieci, które nie ukończyły 13-tego roku życia. Przepis art. 12 Kodeksu Cywilnego1 stanowi, iż osoba, która nie ukończyła 13-tego roku życia, nie posiada zdolności do czynności prawnych. Nie można zatem takiej osobie przypisać zarzutu winy, co również potwierdza kodeks cywilny w art. 426: Małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Konsekwencją tego jest niemożność pociągnięcia osoby która nie ukończyła lat 13-tu do odpowiedzialności cywilnej za jej czyny2. Ustawodawca uznaje bowiem osobę, która nie ukończyła 13 – tego roku życia za niemającą świadomości w zakresie swojego działania. Nie jest też zdolna do przewidzenia konsekwencji swoich czynów. Za taką osobę odpowiedzialność ponoszą jej opiekunowie prawni, czyli najczęściej rodzice. Odpowiedzialność spada wówczas na osobę sprawującą nad dziećmi opiekę. Jest to tak zwana odpowiedzialność w nadzorze. A zatem za straty spowodowane przez dziecko, które np. kieruje pojazdem, rowerem, motorowerem czy też innym jednośladem zapłaci w całości rodzic. Osoba sprawując nadzór lub pieczę ma jednak prawo bronić się tzn. wskazać, że uczyniła zadość obowiązkowi nadzoru albo, że szkoda powstałaby również wówczas, gdyby starannie wykonywała nadzór. Osoba nadzorująca dziecko aby uwolnić się od odpowiedzialności musi udowodnić brak swojej winy. Czy możliwe jest zatem pokrycie szkód z ubezpieczenia samochodu OC za szkody wyrządzone przez małoletnie dziecko takie jak: spowodowanie wypadku, uszkodzenie samochodu, itp.? Odpowiedź brzmi tak. Mówi o tym bezpośrednio ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych3, UFG i PBUK w artykule 9. Pkt. 2: Umowa ubezpieczenia obowiązkowego odpowiedzialności cywilnej (…) obejmuje również szkody wyrządzone umyślnie lub w wyniku rażącego niedbalstwa ubezpieczającego lub osób, za które ponosi on odpowiedzialność. Można więc przyjąć, że jeśli dziecko w wieku do 13-tu lat wyrządzi szkodę, powinna być ona pokryta z ubezpieczenia obowiązkowego OC.
Odpowiedzialność za dzieci powyżej 13-tego roku życia
Dziecku, które ukończyło 13-cie lat, można przypisać winę za wyrządzoną szkodę, gdy pozwala na to jego poziom rozwoju. Czyn musi mieć również charakter bezprawny. Dzieci w wieku od 13-tego do 18-tego roku życia posiadają bowiem ograniczoną zdolność do czynności prawnych i mogą odpowiadać za wyrządzoną szkodę stosownie do swojego rozwoju. Tym samym trzynastolatkowie mogą ponosić pełną odpowiedzialność za szkody wyrządzone swoim postępowaniem. Z chwilą bowiem ukończenia trzynastego roku życia małoletni nabywa tzw. zdolność deliktową. Wyraża się ona w tym, że obowiązujące przepisy prawa przypisują takiemu małoletniemu zdolność działania z rozeznaniem w zakresie czynów niedozwolonych (deliktów), a w następstwie - ponoszenie odpowiedzialności za szkodę spowodowaną danym czynem.
Odpowiedzialność własna 13-latka oczywiście nie wyłącza odpowiedzialności rodziców czy też innych osób zobowiązanych do nadzoru za ich własne zachowania polegające na zawinionym niedopełnieniu obowiązku nadzoru.
W takim przypadku odpowiedzialność obojga rodziców i dziecka jest solidarna. Rodzice mają bowiem obowiązek nadzoru nad swymi małoletnimi dziećmi, także tymi, które ukończyły 13-cie lat. Obowiązek ten na rodziców nakładają bowiem przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Może więc się zdarzyć tak, że za dziecko, pomimo przekroczenia przez nie wieku 13-tu lat, odpowiadać będą rodzice. Zdarzy się to w sytuacji, kiedy dziecko jest nad wyraz dziecinne jak na swój wiek albo opóźnione w rozwoju emocjonalnym. Nie można wykluczyć także takich sytuacji, kiedy dziecko jest opóźnione w rozwoju lub też upośledzone. Wówczas na zasadzie określonej przepisem art. 427 Kc za szkody wyrządzone przez dziecko odpowiedzialność będą ponosić rodzice.
Za niedopełnienie obowiązków nadzoru odpowiedzialność rodziców opiera się na zasadzie winy. Pamiętajmy jednak, iż wina może być zarówno umyślna, nieumyślna i może wynikać również z niedbalstwa. Trzeba jednak pamiętać, że brak prawidłowego nadzoru nie może polegać tylko na wydaniu dziecku polecenia, w jaki sposób ma się właściwie zachować, zakazania mu samowolnego oddalania się etc. Po wydaniu zakazu opiekun powinien mimo wszystko dopilnować, czy jest on przestrzegany. Poszkodowany powinien udowodnić, że powstała szkoda, jakiej jest wysokości oraz również wykazać związek przyczynowy między działaniem dziecka a szkodą. W przypadkach kierowania pojazdem przez takie osoby, ubezpieczyciel powinien także udowodnić, iż rodzic doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że dziecko nie posiada uprawnień do kierowania pojazdem, jednakże nie zrobił kompletnie nic, aby mu przeszkodzić w poruszaniu się samochodem należącym do rodzica.
Zatem w przypadku kiedy będziemy mieć do czynienia z dzieckiem, które ukończyło 13-cie lat, odpowiadać będzie ono za szkody powstałe w wyniku prowadzenia pojazdów, motorowerów, rowerów itp. W przypadku spowodowania wypadku kierujący pojazdem, będzie odpowiadać w pełnym zakresie za swoje czyny. Można więc przyjąć, że jeśli dziecko po ukończeniu wieku 13-tu lat wyrządzi szkodę i jest w pełni ukształtowane jak na swój wiek, powstałe szkody nie powinny być pokryte z ubezpieczenia obowiązkowego OC chyba że rodzicowi (kierowcy, pasażerowi) będziemy w stanie postawić zarzut, że jego zachowanie było współprzyczyną powstania szkody lub mieliśmy do czynienia z zaniedbaniem w nadzorze. Orzecznictwo Sądu Najwyższego jasno wskazuje, że rodzice odpowiadają z tytułu nadzoru za szkodę wyrządzoną w sposób zawiniony przez małoletniego powyżej 13-tu lat, wtedy, gdy zostanie im udowodniona konkretna wina (art. 415 k.c.) pozostająca w związku przyczynowym ze szkodą. Rodzic będzie odpowiadał razem z dzieckiem w sytuacji kiedy spowoduje ono wypadek a rodzicowi będzie można wykazać i przypisać niedopełnienie obowiązków nadzoru, tj. niedopilnowania, aby dziecko nie poruszało się samochodem.
W przypadku gdy szkoda zostanie wyrządzona przez dziecko, które będzie kierowało ubezpieczonym pojazdem bez uprawnień, ubezpieczenie OC powinno pokryć powstałe szkody. Ubezpieczenie OC w Polsce jest ubezpieczeniem samochodu, a nie kierowcy. To, w połączeniu ze wspomnianym już art. 9 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK powoduje, że obowiązek wypłaty odszkodowania spada na ubezpieczyciela, u którego jest wykupiona polisa OC. Jednak w takim przypadku gdy ubezpieczyciel wypłaci odszkodowanie, może żądać jego zwrotu od nieletniego powyżej 13-tego roku życia na podstawie art. 43 ust. 3 Ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych – czyli tak jak od każdego kierowcy, który prowadził pojazd bez uprawnień. Trzeba jednak jeszcze raz podkreślić, że wiek nie jest wyłącznym wyznacznikiem ponoszenia odpowiedzialności cywilnej ale również ukształtowanie psycho – fizyczne nieletnich sprawcy, więc każdy przypadek należy rozstrzygać indywidualnie. Jeśli rodzicom nie będzie można postawić zarzutu czy to w wychowaniu dziecka czy też winy w nadzorze to dziecko będzie odpowiadało samodzielnie i wtedy ubezpieczyciel wystąpi z regresem tylko do niego.
Dla przykładu Sąd Rejonowy dla M.st. Warszawy4, rozpatrywał sprawę potrącenia przez samochód osobowy trzynastolatki, która wbiegła na jezdnię. Ostatecznie w wyroku Sąd zasądził od poszkodowanej nastolatki odszkodowanie za uszkodzenie auta, które ją potraciło. Z drugiej strony ten sam Sąd postanowił, że ubezpieczyciel będzie musiał wypłacić potrąconej dziewczynce odszkodowanie i zadośćuczynienie z polisy OC samochodu, który ją potracił. Przykład ten ukazuje bardzo dużą złożoność udziału nieletnich w zdarzeniach drogowych jako poszkodowanych.
W przedstawionej powyżej sprawie Sąd uznał, że od dziewczynki, która skończyła 13-cie lat, można, a wręcz należy oczekiwać ostrożności, dlatego nie można mówić o niedochowaniu nadzoru opiekunów nad dzieckiem – a zatem dziewczynka powinna sama odpowiadać za swoje postępowanie. Wymiar sprawiedliwości uznał więc winę potrąconej i zasądził odszkodowanie na rzecz kierującej. Po drugie Sąd uznał, że mimo braku winy ze strony kierującej pojazdem, dziewczynce należy się odszkodowanie i zadośćuczynienie. Jednak w związku z uznaniem winy nieletniej, zasądzone świadczenie zostało pomniejszone o 75% – aż w takim stopniu bowiem, zdaniem Sądu Rejonowego, dziewczynka przyczyniła się do wypadku. Można zatem zadać sobie pytanie: Skoro Sąd uznał winę trzynastolatki, to dlaczego przyznał jej odszkodowanie? Odpowiedzi należy szukać w charakterze ubezpieczenia OC pojazdów. Jest ono oparte na zasadzie ryzyka, a nie na zasadzie winy. A to oznacza, że ubezpieczenie ma chronić nie tylko od zdarzeń, które są ewidentną winą sprawcy ale i od tych, na które może nie mieć wpływu mimo zachowania szczególnych środków ostrożności. Po drugie, OC ma chronić głównie poszkodowanych, a dopiero w drugiej kolejności sprawców przed ponoszeniem kosztów naprawy czy zadośćuczynienia szkód.
Trzeba również zwrócić uwagę na fakt, że rodzic może ponieść odpowiedzialność karną za działania dziecka, które ukończyło 13-cie lat. A zatem jeżeli na przykład dopuści małoletniego nie posiadającego wymaganych uprawnień do kierowania pojazdem lub też będziemy mogli postawić zarzut rażącego niedbalstwa w nadzorze ze strony rodzica, owa odpowiedzialność będzie oparta wówczas na regulacjach art. 96 § 1 oraz 105 § 1 Kodeksu Wykroczeń.
Jak widać, kwestia ustalenia wyłącznej winy małoletniego, który ma ukończone 13-cie lat, może być bardzo trudna i zależy od wielu czynników m.in. okoliczności zdarzenia, poziomu rozwoju psychicznego dziecka czy dochowania należytego nadzoru nad dzieckiem przez opiekuna. Często spory te musi rozwiązywać Sąd.
Ostatnia grupa to małoletni między 17-tym a 18-tym rokiem życia. W ich przypadku Sądy stosują na ogół przepisy kodeksu karnego, jeśli małoletni dopuszczą się czynów zabronionych. Zdarzają się jednak przypadki zastosowania środków wychowawczych przewidzianych dla nieletnich, jeśli czyn potraktować można jako występek. Osoby z chwilą uzyskania pełnoletności ponoszą pełną odpowiedzialność za swoje czyny.
1 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny, Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93.
2 Uchwała z dnia 11 stycznia 1960r, sygn. akt I CO 44/59, publ OSNCK 1960/4/952; wyrok z dnia 20 stycznia 1970r, sygn. akt II CR 624/69, publ. OSNC 1970/9/163; uchwała z dnia 20 września 1975r., sygn. akt III CZP 8/75, publ. OSNC 1976/7-8/151.
3 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1152.
4 Wyrok Sądu Rejonowego dla m. st. Warszawy w Warszawie z dnia 11.06.2015 r., sygn. akt I C 599/12.
Stan prawny na dzień 30.04.2016 r.
