W dniu 30 listopada 2020 r. weszła w życie ustawa z dnia 30 kwietnia 2020 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, która poprzez wprowadzenie nowych regulacji, nie tylko w kodeksie ale także m.in. w ustawie o Policji i ustawie o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych oraz w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, wzmocniła środki ochrony osób doświadczających przemocy. Całokształt zmian, ma na celu przede wszystkim umożliwienie szybkiego odseparowania osoby stosującej przemoc od osoby dotkniętej przemocą
Najbardziej znamiennym elementem nowych regulacji, odnoszącym się bowiem do możliwości natychmiastowej reakcji, jest rozszerzenie uprawnień Policji oraz Żandarmerii Wojskowej (w stosunku do żołnierzy pełniących czynną służbę wojskową stosujących przemoc w rodzinie) w sferze ochrony osób dotkniętych przemocą w rodzinie. Funkcjonariusze będą mogli wydać, podlegający kontroli sądowej, nakaz natychmiastowego opuszczenia mieszkania sprawcy przemocy lub zakaz zbliżania się do mieszkania i jego bezpośrednio otoczenia.
Nakaz opuszczenia mieszkania i zakaz zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia
Wobec osoby stosującej przemoc w rodzinie (w rozumieniu ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie) stwarzającej zagrożenie dla życia lub zdrowia osoby dotkniętej przemocą, Policjant (albo odpowiednio Żołnierz Żandarmerii Wojskowej) ma prawo wydać nakaz natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, lub zakaz zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia. Środki te mogą być stosowane łącznie.
W tym miejscu warto przypomnieć, że zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, przez przemoc w rodzinie należy rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody dla ich zdrowia fizycznego lub psychicznego, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Przez „członka rodziny” należy natomiast rozumieć osobę najbliższą w rozumieniu art. 115 § 11 Kodeksu karnego (są to: małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu), a także inną osobę wspólnie zamieszkującą lub gospodarującą.
Nakaz lub zakaz może zostać wydany w następujących okolicznościach:
- podczas interwencji podejmowanej we wspólnie zajmowanym mieszkaniu lub w jego bezpośrednim otoczeniu lub
- w związku z powzięciem informacji o stosowaniu przemocy w rodzinie, w szczególności na skutek zgłoszenia dokonanego przez osobę dotkniętą przemocą w rodzinie lub kuratora sądowego lub pracownika jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, w związku z wykonywaniem ustawowych obowiązków.
Nakaz/zakaz może zostać wydany w razie spełnienia wskazanych w przepisach warunków – przed zastosowaniem tego środka Policjant musi ocenić czy takie działanie jest zasadne i dlatego dokonuje analizy ryzyka bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego, odrębnie dla osoby dorosłej i dziecka, biorąc pod uwagę min. następujące okoliczności: akty przemocy fizycznej w rodzinie; wiek osoby dotkniętej przemocą; zależność osoby dotkniętej przemocą od osoby stosującej tę przemoc ze względu na stan zdrowia lub jej zaburzenia psychiczne; informacje o dotychczas stosowanej przemocy lub prowadzonych postępowaniach wobec osoby stosującej przemoc w rodzinie, w związku z użyciem przemocy; zaburzenia psychiczne osoby stosującej przemoc, informacje od osób, co do których istnieje podejrzenie, że są dotknięte przemocą w rodzinie, oraz osób dotkniętych przemocą w rodzinie:, dotyczące ich obaw o własne życie lub zdrowie, w tym związanych z nasileniem aktów przemocy w rodzinie; informacje o próbach targnięcia się na własne życie osób dotkniętych przemocą i stosujących przemoc i osób wspólnie zamieszkujących.
Przepisy nie zawierają zamkniętego katalogu przypadków (posługiwanie się zwrotem „w szczególności), dlatego też również inne okoliczności niż wymienione w przepisie, a mające wpływ na zagrożenie życia lub zdrowia mogą zostać wzięte w danej sytuacji pod uwagę.
Policja w celu ustalenia, czy zachodzą przesłanki zastosowania nakazu/zakazu, może także np. wysłuchać osobę stosującą przemoc w rodzinie, o ile nie utrudni to natychmiastowego wydania nakazu lub zakazu. Policja ma także prawo żądać dodatkowych informacji od innych instytucji lub organów. Zatem możliwości dowodzenia przesłanek zastosowania tych środków są szerokie.
Co istotne, nieobecność osoby stosującej przemoc w rodzinie zarówno w mieszkaniu jak i w jego bezpośrednim otoczeniu podczas wykonywania czynności przez Policję nie stanowi przeszkody do wydania zakazu/nakazu.
Środki te są natychmiast wykonalne i mogą być stosowane do każdego lokalu który służy zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych.
Przepisy ustawy o Policji precyzują elementy które muszą znaleźć się w treści nakazu/zakazu, a rozporządzenie wydane na podstawie tej ustawy określa ich wzór, sposób dokumentowania czynności związanych z wydaniem nakazu/zakazu w tym wzór kwestionariusza szacowania ryzyka zagrożenia życia lub zdrowia ludzkiego służący stwierdzeniu zasadności zastosowania tych środków. W nakazie/zakazie wskazuje się w szczególności obszar lub odległość od wspólnie zajmowanego mieszkania, którą osoba stosująca przemoc w rodzinie jest obowiązana zachować.
Nakaz/zakaz doręczany jest niezwłocznie i to zarówno osobie stosującej przemoc w rodzinie jak i osobie dotkniętej przemocą. Policja doręcza odpis nakazu/zakazu także prokuratorowi oraz zawiadamia właściwy miejscowo zespół interdyscyplinarny, a gdy w mieszkaniu zamieszkują osoby małoletnie – także właściwy miejscowo sąd opiekuńczy
Gdy osoba stosująca przemoc odmawia przyjęcia nakazu/zakazu, uznaje się, że doręczenie zostało dokonane skutecznie, a policjant sporządza adnotację o takiej odmowie na oryginale dokumentu.
Jeżeli natomiast nakaz/zakaz nie może być doręczony osobie stosującej przemoc (np. w razie ucieczki z miejsca w którym podejmowana jest interwencja) doręczenie uważa się za dokonane przez umieszczenie na drzwiach wspólnie zajmowanego mieszkania zawiadomienia o wydaniu nakazu/zakazu. W tym wypadku również dokonuje się wzmianki w nakazie/zakazie o tym fakcie, wskazując przyczynę braku doręczenia.
Z opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia przez osobę stosującą przemoc w rodzinie sporządza się protokół.
Osoba stosująca przemoc ma obowiązek pozostawić klucze do wspólnie zajmowanego mieszkania i pomieszczeń jego bezpośredniego otoczenia w tym mieszkaniu. Ma prawo zabrać ze wspólnie zajmowanego mieszkania przedmioty osobistego użytku i służące do świadczenia pracy lub będące jej własnością zwierzęta domowe. W razie sprzeciwu osób wspólnie zajmujących mieszkanie przedmioty te lub zwierzęta domowe pozostawia się w mieszkaniu. Dochodzenie roszczeń z tego tytułu jest możliwe ale w odrębnym trybie – na ogólnych zasadach określonych w Kodeksie cywilnym. Jeżeli w okresie obowiązywania nakazu lub zakazu osoba stosująca przemoc będzie potrzebowała zabrać inne rzeczy niż te zabrane podczas opuszczania mieszkania, a stanowiące jej własność, może tego dokonać ale tylko jeden raz i to w obecności policjanta.
Osoba stosująca przemoc w rodzinie, wobec której wydano nakaz lub zakaz, jest obowiązana wskazać jednostce organizacyjnej Policji, której policjant wydał ten nakaz lub zakaz, adres miejsca pobytu, a także, o ile to możliwe, numer telefonu, pod którym będzie dostępna, oraz poinformować tę jednostkę Policji o każdej zmianie adresu lub numeru.
Zastosowanie jednego z omawianych środków wiąże się także z określonymi obowiązkami informacyjnymi Policji.
Osobę dotkniętą przemocą w rodzinie należy poinformować w szczególności o:
- możliwości i sposobie złożenia żądania, aby sąd zobowiązał osobę stosującą przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazał zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, o którym mowa w przepisach ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie
- obowiązku wszczęcia przez organy ścigania, niezależnie od wydanego nakazu lub zakazu, postępowania karnego w związku z popełnieniem ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy i możliwości stosowania w toku prowadzonego postępowania środków zapobiegawczych, o których mowa w przepisach Kodeksu postępowania karnego
- możliwości uzyskania wsparcia we właściwym miejscowo ośrodku pomocy społecznej, specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie i innych placówkach świadczących pomoc ofiarom przemocy w rodzinie
- całodobowym ogólnopolskim telefonie dla ofiar przemocy w rodzinie.
Osobę stosującej przemoc w rodzinie należy w szczególności pouczyć o:
- o przyczynach wydania nakazu/zakazu
- możliwości i sposobie złożenia zażalenia,
a także poinformować o danych teleadresowych placówek zapewniających miejsca noclegowe (nie mogą być to placówki dla osób dotkniętych przemocą w rodzinie)
oraz placówek prowadzących oddziaływania korekcyjno-edukacyjne lub programy psychologiczno-terapeutyczne.
Ponadto, w związku z wydaniem zakazu/nakazu na Policję nałożono określone obowiązki kontrolne. W czasie obowiązywania nakazu/zakazu Policja przynajmniej trzykrotnie sprawdza, czy nie jest on naruszany. Pierwsze sprawdzenie odbywa się już następnego dnia po jego wydaniu.
Nakaz/zakaz mają określony przepisami prawa czas ich obowiązywania. Środek ten, co do zasady traci moc po upływie 14 dni od dnia wydania. Są jednak sytuacje, gdy środek ten może obowiązywać dłużej, bądź utracić moc wcześniej.
Nakaz/zakaz mogą zostać przedłużone w wyniku udzielenia przez sąd zabezpieczenia w sprawach o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia
Nakaz lub zakaz może utracić moc przed upływem wskazanych 14 dni, w przypadku gdy osoba stosująca przemoc w rodzinie, została zatrzymana w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa, a następnie zastosowano wobec niej środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania lub nakazania okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym
Nakaz lub zakaz może także zostać uchylony przez sąd na skutek zażalenia wniesionego przez osobę stosującą przemoc w rodzinie.
Osoba stosująca przemoc w rodzinie może bowiem kwestionować wydanie nakazu/zakazu w drodze zażalenia, które należy wnieść do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce położenia wspólnie zajmowanego mieszkania. Termin na wniesienie zażalenia wynosi 3 dni od dnia doręczenia nakazu lub zakazu. Do zażalenia stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego. Zażalenie rozpatrywane jest przez sąd rozpoznaje niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 3 dni od dnia jego wpływu do sądu.
Do uchylenia nakazu/zakazu dojdzie w razie stwierdzenia jego bezzasadności lub nielegalności. W razie uchylenia, Sąd niezwłocznie zawiadamia o tym fakcie osobę dotkniętą przemocą w rodzinie, prokuratora, właściwą jednostkę Policji oraz zespół interdyscyplinarny.
Nowe wykroczenie – niestosowanie się do nakazu natychmiastowego opuszczenia mieszkania lub zakazu zbliżania się do mieszkania
Zmieniając kodeks wykroczeń dodano nowy typ czynu zabronionego, przewidującego karę aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny za niezastosowanie się do wydanego przez Policję, Żandarmerię Wojskową lub przedłużonego przez sąd nakazu natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia.
Do Kodeksu wykroczeń dodano art. 66b, zgodnie z którym, kto nie stosuje się do:
1) wydanego przez Policję, na podstawie art. 15aa ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2020 r. poz. 360 i 956), lub Żandarmerię Wojskową, na podstawie art. 18a ust. 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz. U. z 2020 r. poz. 431 i 956), nakazu natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia,
2) postanowienia sądu o udzieleniu zabezpieczenia w sprawach o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, którym nakaz lub zakaz, o których mowa w pkt 1, został przedłużony,
3) postanowienia sądu o zobowiązaniu osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazaniu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, wydanego na podstawie art. 11a ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2020 r. poz. 218 i 956)
- podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.
Zmiana art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie – obowiązek opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania
Wprowadzono nowe brzmienie art. 11 a ustawy o przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, kształtującego materialnoprawne przesłanki wydania orzeczenia sądu w sytuacji gdy członek rodziny wspólnie zajmujący mieszkanie, swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy w rodzinie czyni szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwanie. Wskazano w szczególności, że sąd może orzec nie tylko o obowiązku opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania, ale także jego bezpośredniego otoczenia a także może zakazać zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia.
Ponadto, rozszerzono katalog sytuacji w których środek ten może zostać zastosowany, a zatem także gdy:
- osoba dotknięta przemocą w rodzinie opuściła wspólnie zajmowane mieszkanie z powodu stosowania wobec niej przemocy w tym mieszkaniu;
- członek rodziny stosujący przemoc w rodzinie opuścił wspólnie zajmowane mieszkanie;
- małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu oraz inna osoba stosująca przemoc w rodzinie, okresowo lub nieregularnie przebywa w mieszkaniu wspólnie z osobą dotkniętą przemocą w rodzinie.
Nowe brzmienie przepisu wprost określa, że osoba pełnoletnia, która pozostała w mieszkaniu, przez czas niezamieszkiwania w nim osoby stosującej przemoc w rodzinie, w związku z wydaniem wobec niej nakazu/zakazu bądź postanowienia sądu zobowiązującego do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazaniu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, w tym również o udzieleniu zabezpieczenia- jest obowiązana do ponoszenia bieżących kosztów utrzymania mieszkania chyba że względem niej osoba stosująca przemoc w rodzinie jest obowiązana do świadczeń alimentacyjnych.
Doprecyzowano także, że przez mieszkanie należy rozumieć każdy lokal służący zaspokajaniu bieżących potrzeb mieszkaniowych.
Odrębna procedura w sprawach o zobowiązanie osoby stosującej przemoc do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia oraz o zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia
Dla zapewnienia szybszego orzekania w sprawach o których mowa w art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wprowadzono do kodeksu postępowania cywilnego odrębne postępowanie „Sprawy o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia”. Celem wprowadzenia rozwiązań szczególnych, było m.in. usprawnienie prowadzenia tej kategorii spraw.
Ponieważ wniosek do sądu może być poprzedzony wydaniem nakazu lub zakazu przez Policję (Żandarmerię Wojskową), nowym rozwiązaniem jest możliwość udzielenia zabezpieczenia także poprzez przedłużenie nakazu/zakazu.
Wprowadzono możliwość doręczania orzeczeń sądu i pism sądowych przez Policję lub Żandarmerię Wojskową. Ponadto projekt określa terminy do wydania przez sąd postanowienia kończącego postępowanie w sprawie oraz postanowienia zabezpieczającego, mające na celu przyspieszenie rozpatrzenia sprawy.
Z uwagi na charakter tego rodzaju spraw w postępowaniu przed sądem przewidziano udział prokuratora - sąd ma obowiązek doręczenia prokuratorowi odpisu wniosku oraz zawiadomienia go o terminach rozprawy.
Wprowadzono także zmianę w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych – osoba dotknięta przemocą w rodzinie jest zwolniona od ponoszenia kosztów sądowych w sprawach o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do tego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia.
Stan prawny na dzień 30.11.2020 r.
