Kwestię leczenia psychiatrycznego osób, także bez wyrażonej przez nich zgody, reguluje ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 z późn. zm.).
Na wstępie należy podkreślić, iż generalną zasadę stanowi przyjęcie osoby do szpitala psychiatrycznego za jej pisemną zgodą. Podstawą jest w takim przypadku ważne skierowanie do szpitala, wypisane przez lekarza, który stwierdzi wskazania do przyjęcia po dokonaniu osobistego badania. Jeżeli jednak problem dotyczy osoby chorej psychicznie lub upośledzonej umysłowo, która jest niezdolna do wyrażenia zgody lub wypowiedzenia się w jakikolwiek jasny sposób w tej kwestii, przyjęcie do szpitala psychiatrycznego ma miejsce po uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania tej osoby. Natomiast przyjęcie osoby małoletniej lub ubezwłasnowolnionej całkowicie wymaga wyrażenia pisemnej zgody przez przedstawiciela ustawowego tejże osoby. Reguły te zostały wyrażone w art. 22 ust. 1-3 ww. ustawy. Trzeba zauważyć, że istnieją od nich wyjątki.
Przede wszystkim, w myśl art. 23 ust. 1, osoba chora psychicznie może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez wymaganej zgody tylko wtedy, gdy jej dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób. O przyjęciu do szpitala takiej osoby postanawia lekarz wyznaczony do tej czynności po dokonaniu osobistego badania i zasięgnięciu w miarę możliwości opinii drugiego lekarza psychiatry albo psychologa. Choremu należy wyjaśnić wówczas przyczyny przyjęcia do szpitala bez wyrażonej zgody i poinformować o jego prawach. W omawianym przypadku przyjęcie do szpitala wymaga zatwierdzenia przez ordynatora (lekarza kierującego oddziałem) w ciągu 48 godzin od chwili przyjęcia. Kierownik szpitala ma obowiązek zawiadomić o powyższym fakcie sąd opiekuńczy miejsca siedziby szpitala w ciągu 72 godzin od chwili przyjęcia.
Istnieje możliwość przyjęcia osoby bez wymaganej zgody w celu wyjaśnienia wątpliwości odnośnie jej stanu zdrowia, co przewiduje art. 24 ww. ustawy. Może się tak wydarzyć, gdy osoba, której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych zagraża bezpośrednio swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, a zachodzą wątpliwości, czy jest ona chora psychicznie. W takiej sytuacji pobyt w szpitalu nie może trwać jednak dłużej niż 10 dni.
W omawianych powyżej przypadkach, sąd opiekuńczy (w praktyce wydział rodzinny i nieletnich w sądzie rejonowym) wszczyna postępowanie po uzyskaniu wspomnianego zawiadomienia o przyjęciu do szpitala psychiatrycznego. Taką regulację zawiera art. 25 ust. 1. Sąd może rozpoznać sprawę także na wniosek tej osoby lub jej przedstawiciela ustawowego, jak również jej małżonka, krewnych w linii prostej, rodzeństwa bądź osoby sprawującej nad nią faktyczną opiekę. Postępowanie może być również wszczęte z urzędu. Świadczy o tym także treść art. 506 Kodeksu postępowania cywilnego.
Dalsze rozważania skupią się na innej możliwości, określonej przez ustawodawcę – postępowania sądowego w przedmiocie leczenia psychiatrycznego osoby bez jej zgody. Stosownie do treści art. 29 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, osoba chora psychicznie może być bowiem przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez wyrażenia swojej zgody w przypadku wystąpienia jednej z dwóch przesłanek – innych niż określone w art. 23. Pierwsza sytuacja dotyczy osoby, której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego. Natomiast drugi przypadek ma miejsce, jeżeli dana osoba jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a zarazem uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia.
Jak widać, przytoczone wyżej kryteria są nieostre. Wyłącznie subiektywna ocena personelu medycznego, że odbiegające od powszechnie przyjętych standardów zachowanie określonej osoby jest groźne dla niej oraz jej otoczenia, ewentualnie dana osoba nie jest w stanie samodzielnie poradzić sobie z wykonywaniem głównych czynności życiowych, dlatego wymaga podjęcia leczenia psychiatrycznego bez jej zgody, mogłaby zostać odebrana jako godząca w sferę podstawowych praw jednostki. Aby uniknąć takich komplikacji, ustawodawca uznał za konieczne przeprowadzenie postępowania sądowego, którego celem będzie rozstrzygnięcie omawianego problemu. Jak stanowi ust. 2 w art. 29 ww. ustawy, właściwy w wydaniu orzeczenia będzie sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania tejże osoby.
Wniosek o przyjęcie do szpitala psychiatrycznego bez zgody osoby bezpośrednio zainteresowanej mogą złożyć:
- jej małżonek;
- jej krewni w linii prostej, czyli zstępni (dzieci, wnukowie) lub wstępni (rodzice, dziadkowie);
- jej rodzeństwo;
- jej przedstawiciel ustawowy;
- osoba sprawująca nad nią faktyczną opiekę.
Ponadto, zgodnie z art. 29 ust. 3, w stosunku do osoby objętej oparciem społecznym wniosek może złożyć również organ do spraw pomocy społecznej. W praktyce najczęściej będą to ośrodki pomocy społecznej, których pracownicy posiadają dość szeroką orientację w zakresie sytuacji bytowej, a także zdrowotnej osób zamieszkujących na terenie danej gminy. Do tej kwestii nawiązuje art. 8 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, stanowiąc, iż jednostki organizacyjne i inne podmioty działające na podstawie ustawy o pomocy społecznej, w porozumieniu z podmiotami leczniczymi udzielającymi świadczenia zdrowotne w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej organizują na obszarze swojego działania oparcie społeczne dla osób, które z powodu choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego mają poważne trudności w życiu codziennym, zwłaszcza w kształtowaniu swoich stosunków z otoczeniem, w zakresie edukacji, zatrudnienia oraz w sprawach bytowych. Przez „oparcie społeczne” ustawodawca rozumie podtrzymywanie i rozwijanie umiejętności niezbędnych do samodzielnego, aktywnego życia, organizowanie w środowisku społecznym pomocy ze strony rodziny, innych osób, grup, organizacji społecznych i instytucji, udzielanie pomocy finansowej, rzeczowej oraz innych świadczeń na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej.
Najczęściej spotykany przykład na gruncie ww. przepisu: ośrodek pomocy społecznej składa wniosek do sądu o leczenie psychiatryczne bez zgody osoby, która jest świadczeniobiorcą tego ośrodka – czy to w formie finansowej, czy też niefinansowej (np. posiłki, usługi opiekuńcze, praca socjalna).
Stosownie do art. 30 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, wniosek winien zawierać orzeczenie lekarza psychiatry szczegółowo uzasadniające potrzebę leczenia w szpitalu psychiatrycznym. Wskazane orzeczenie lekarz psychiatra wydaje na uzasadnione żądanie osoby lub organu uprawnionego do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania. Załączenie do wniosku takiego dokumentu medycznego jest szczególnie istotne - art. 30 ust. 2 stanowi bowiem, iż w przypadku zaniechania tej czynności lub gdy orzeczenie wydano w okresie dłuższym niż 14 dni przed dniem złożenia wniosku, sąd zwraca wniosek.
Ust. 3 w art. 30 przewiduje jeden, bardzo istotny wyjątek od powyższej zasady – gdy treść wniosku lub załączone do niego dokumenty uprawdopodabniają zasadność przyjęcia do szpitala psychiatrycznego, a złożenie orzeczenia nie jest możliwe, sąd zarządza poddanie osoby, której dotyczy wniosek, odpowiedniemu badaniu. Będzie to mieć miejsce m.in. wówczas, gdy osoba, z którą lekarz psychiatra miał przeprowadzić rozmowę i na jej podstawie wydać orzeczenie, zdecydowanie odmawia jakiegokolwiek kontaktu z tym specjalistą. W takich okolicznościach nie jest możliwe wydanie orzeczenia, a inne dowody (np. zeznania świadków, dokumenty medyczne) będą zdecydowanie przemawiać za tym, iż wniosek powinien być rozpatrzony.
W myśl art. 30 ust. 4, przy przeprowadzaniu badania osoby, wobec której kierowany jest wniosek do sądu, nie jest wymagana jej zgoda. Będzie mieć tutaj zastosowanie art. 21 ww. ustawy, określający, iż przymusowe badanie będzie mieć miejsce, jeżeli zachowanie danej osoby wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest ona zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych. Osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona całkowicie może zostać przebadana także bez zgody jej przedstawiciela ustawowego. W tym celu może być stosowany przymus bezpośredni. Decyzję w przedmiocie badania podejmuje lekarz psychiatra, a jeśli uzyskanie jego zgody jest niemożliwe - inny lekarz. W razie potrzeby badany może być bezzwłocznie przewieziony do szpitala psychiatrycznego.
Art. 31 określa, że w przypadku stwierdzenia, iż osoba, wobec której wszczęto postępowanie, wskutek choroby psychicznej zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, stosuje się czynności mające na celu przyjęcie do szpitala psychiatrycznego pomimo niewyrażenia przez nią zgody (tj. określone w art. 23).
Postępowanie w sprawie umieszczenia osoby w szpitalu psychiatrycznym bez jej zgody ma charakter nieprocesowy, zatem jest dużo mniej sformalizowane niż zwyczajny proces cywilny. Sądem właściwym w tej kwestii (art. 25 i 29 ustawy) jest sąd rejonowy, na którego obszarze działania (powiat, gmina, dzielnica) ta osoba ma miejsce zamieszkania. Wskazuje na to treść art. 507 KPC, stanowiącego domniemanie kompetencji sądów rejonowych w postępowaniu nieprocesowym. Sprawy w pierwszej instancji rozpoznawane są w składzie jednego sędziego, co wynika z treści art. 47 § 1 KPC.
Uczestnikami postępowania - z mocy prawa – są:
- wnioskodawca;
- osoba, której dotyczy postępowanie;
- przedstawiciel ustawowy tej osoby.
W miarę potrzeby, sąd zawiadamia również o rozprawie małżonka tejże osoby oraz sprawującego nad nią faktyczną opiekę - wówczas mogą oni wziąć udział w każdym stanie sprawy, stając się wtedy jej uczestnikami (art. 46 ust. 1 ustawy).
Zgodnie z art. 45 ust. 1 ustawy, sąd opiekuńczy (czyli wydział rodzinny i nieletnich w sądzie rejonowym) orzeka po przeprowadzeniu rozprawy, która powinna odbyć się nie później niż w terminie 14 dni od daty wpływu wniosku lub otrzymania zawiadomienia o przyjęciu do szpitala psychiatrycznego osoby chorej psychicznie bez wyrażonej przez nią zgody. Rozprawa może być przeprowadzona w szpitalu, jeśli zarządzi tak sąd, kierując się interesem osoby, której dotyczy postępowanie (art. 45 ust. 1a). Sędzia wizytujący szpital wysłuchuje osobę przyjętą do szpitala psychiatrycznego nie później niż w terminie 48 godzin od otrzymania zawiadomienia. Ust. 2 w art. 45 stanowi, iż w przypadku stwierdzenia przez sędziego oczywistej bezzasadności pobytu tej osoby w szpitalu psychiatrycznym, sędzia zarządza natychmiastowe wypisanie jej ze szpitala, wnioskując jednocześnie o umorzenie postępowania.
Stosownie do art. 46 ust. 1a, osoba, odnośnie której toczy się postępowanie, może być doprowadzona na rozprawę w oparciu o zarządzenie sądowe. Sąd dysponuje również prawem delegowania sędziego do przeprowadzenia przesłuchania. W tym zakresie stosuje się odpowiednio art. 547 § 2 KPC, wobec czego na postanowienie o przymusowym doprowadzeniu przysługuje tej osobie zażalenie.
Niezwykle istotną kwestię stanowi wydanie opinii przez jednego lub kilku lekarzy psychiatrów. Omawiana czynność, będąca jednym z głównych dowodów, musi być dokonana w każdym postępowaniu sądowym dotyczącym umieszczenia osoby w szpitalu psychiatrycznym bez jej zgody. Tę regułę ustanawia art. 46 ust. 2 ww. ustawy, wskazując zarazem, iż biegłym nie może być osoba, która uczestniczyła w podjęciu decyzji o przyjęciu do szpitala lub odmowie wypisania osoby chorej psychicznie ze szpitala psychiatrycznego.
Na podstawie ust. 2a i 2c w art. 46 ww. ustawy, w przypadku odmowy lub uchylania się w inny sposób osoby, której dotyczy postępowanie, od przeprowadzania badania przez biegłego lub - już po wydaniu postanowienia o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym - stawienia się w tej placówce, sąd może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie tejże osoby do właściwego miejsca. Czynności tych dokonuje Policja. W drugim z przypadków wnioskować o te środki przymusu może upoważniony przez marszałka województwa lekarz psychiatra. Zgodnie bowiem z art. 46 ust. 2b, zapewnienie realizacji postanowienia sądowego o przyjęciu do szpitala psychiatrycznego osoby, odnośnie której wszczęto postępowanie na podstawie art. 29 (czyli nie na podstawie art. 25) należy do marszałka województwa.
W myśl art. 46 ust. 4 ustawy, sąd zawiadamia prokuratora o potrzebie wzięcia udziału w postępowaniu, jeżeli uzna to za konieczne. Warto dodać, że kierując się treścią art. 7 KPC, prokurator może uczestniczyć w takim postępowaniu również z własnej inicjatywy, a ponadto jest uprawniony do żądania wszczęcia postępowania, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego.
Odmiennie niż w pozostałych postępowaniach, sąd ma prawo ustanowić adwokata z urzędu dla osoby, odnośnie której orzeka się o zasadności umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym bez zgody. Jest to możliwe, nawet gdy ww. osoba nie złożyła stosownego wniosku, o ile w ocenie sędziego nie jest zdolna dokonać tej czynności ze względu na stan zdrowia psychicznego, a udział adwokata w sprawie należy uznać za potrzebny. Takie unormowanie jest zawarte w art. 48 ww. ustawy.
W oparciu o art. 518 KPC, stwierdzić należy, iż od postanowienia w przedmiocie umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym bez zgody przysługuje apelacja do sądu okręgowego, zaś na inne postanowienia sądu rejonowego przysługuje zażalenie, o ile taka możliwość jest wskazana w KPC.
Zgodnie z art. 47 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, w przypadku wniesienia apelacji od postanowienia sądu rejonowego orzekającego w przedmiocie umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym bez zgody (ewentualnie zażalenia w toku postępowania), wobec osoby ją składającej nie stosuje się przepisów KPC szczegółowo precyzujących, jakie elementy powinna zawierać apelacja oraz jakie są konsekwencje niezachowania tych reguł. Ustawodawca przewidział zatem, że osoba cierpiąca na problemy ze zdrowiem psychicznym może napotkać na znaczące trudności w prawidłowym sporządzeniu apelacji.
Stan prawny na dzień 6.12.2014 r.
