Zdarzają się sytuacje, w których osoby ze względu na stan zdrowia nie mają możliwości załatwiania swoich spraw. Chodzi tu przede wszystkim o osoby, które z przyczyn natury fizycznej (nieporadność z uwagi na podeszły wiek, kalectwo, obłożna choroba,) potrzebują stałej lub przejściowej pomocy do prowadzenia wszelkich swoich spraw lub spraw określonego rodzaju. Choroba psychiczna, zaburzenia psychiczne a także upośledzenie umysłowe (niepełnosprawność intelektualna) mogą niekiedy być podstawą do ustanowienia kuratora dla niepełnosprawnego, ale wyłącznie wówczas kiedy nie
W takiej sytuacji przepisy prawa rodzinnego i opiekuńczego pozwalają osobie niepełnosprawnej prawo złożenia wniosku do sądu opiekuńczego wniosek ustanowienie dla niej kuratora, który mógłby jej pomagać w prowadzeniu wszelkich spraw lub choćby jednej sprawy, której osoba ze względu na stan zdrowia i niepełnosprawność nie mogą samodzielnie załatwić.
Stosownie do art. 183 § 1 Kodeksu Rodzinnego i opiekuńczego (dalej „kro”), dla osoby niepełnosprawnej ustanawia się kuratora, jeżeli osoba ta potrzebuje pomocy do prowadzenia wszelkich spraw albo spraw określonego rodzaju lub do załatwienia poszczególnej sprawy. Zakres obowiązków i uprawnień kuratora określa sąd opiekuńczy.
Należy wskazać, że "osoba niepełnosprawna" w rozumieniu art. 183 § 1 kro, to nie tylko osoba, która została uznana za niepełnosprawną przez powiatowy zespół ds. orzekania o niepełnosprawności czy została uznana za niezdolną do pracy przez organ rentowy. Osobą niepełnosprawą jest każda osoba, która z powodów zdrowotnych lub ograniczeń występujących w samodzielnej egzystencji i uczestnictwie w życiu społecznym (kalectwo, obłożna choroba, nieporadność z uwagi na podeszły wiek) potrzebuje stałej lub przejściowej pomocy do prowadzenia spraw.
Procedura ustanowienia kuratora dla niepełnosprawnego
Jak wskazuje art. 600 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej „kpc”), kuratora dla osoby niepełnosprawnej sąd opiekuńczy ustanawia na wniosek tej osoby, a za zgodą osoby niepełnosprawnej - także na wniosek organizacji społecznej, do której zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka.
Natomiast w przypadku gdy stan osoby niepełnosprawnej wyłącza możliwość złożenia wniosku lub wyrażenia zgody, o których mowa w § 1, sąd może ustanowić kuratora z urzędu (art. 600 § 2 kpc).
Z urzędu postępowanie o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej, często jest wszczynane, wobec osób co do których po wszczęciu postępowania o ubezwłasnowolnienie stwierdzono, że ubezwłasnowolnienie nie jest zasadne. Tej sytuacji dotyczy przepis art. 558 § 2 kpc, zgodnie z którym w razie oddalenia wniosku o ubezwłasnowolnienie sąd zawiadamia sąd opiekuńczy o potrzebie ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej.
Wniosek o ustanowienie kuratora dla niepełnosprawnego może złożyć także prokurator, co wynika z art. 7 kpc, w myśl którego prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytaczać powództwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie.
Przepisy procedury cywilnej nie pozwalają na złożenie wniosku o ustanowienie kuratora dla niepełnosprawnego członkom jego rodziny, choćby najbliższym krewnym czy małżonkowi (którzy mogą np. złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie). Członkowie rodziny mogą natomiast poinformować sąd o konieczności wszczęcia takiego postępowania z urzędu.
Wniosek o ustanowienie kuratora dla niepełnosprawnego składa się do sądu opiekuńczego (sądu rejonowego wydziału rodzinnego i nieletnich) miejsca zamieszkania osoby, Opłata od wniosku wynosi 100 zł. Oczywiście można ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych, jeżeli dochody i stan majątkowy wnioskodawcy nie pozwalają na poniesienie tych kosztów bez uszczerbku dla utrzymania wnioskodawcy i jego rodziny.
Zakres obowiązków i uprawnień kuratora określa sąd opiekuńczy. W orzeczeniu o ustanowieniu kuratora dla osoby niepełnosprawnej sąd musi wskazać ten zakres obowiązków i uprawnień. Podobnie ten zakres obowiązków i uprawnień powinien być wskazany w zaświadczeniu o kurateli jakie otrzymuje kurator po złożeniu przyrzeczenia i objęciu kurateli.
Kuratelę uchyla się na żądanie osoby niepełnosprawnej, dla której była ustanowiona (art. 183 § 2 kro). Po uchyleniu kurateli, kurator jest zobowiązany zwrócić sądowi opiekuńczemu zaświadczenie.
Czy kurator dla osoby niepełnosprawnej to alternatywa dla ubezwłasnowolnienia?
Należy pamiętać, że procedura ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej nie ma zastosowania w przypadku kiedy osoba nie jest w stanie prowadzić swoich spraw ze względu na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy czy zaburzenia psychiczne. W przypadku takiej osoby zasadnym jest jej ubezwłasnowolnienie (częściowe lub całkowite), a następnie ustanowienie dla niej opiekuna prawnego lub kuratora osoby ubezwłasnowolnionej całkowitej.
Błędem jest (a co niestety zdarza się) ustanawianie przez sąd opiekuńczy kuratora dla osoby niepełnosprawnej w stosunku do osób, które spełniają przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego lub ubezwłasnowolnienia częściowego. Nie jest tak jak wskazują w sieci przedstawiciele niektórych organizacji zajmujących się osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, że ustanowienie kuratora dla osoby która z powodu choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie jest w stanie pokierować swoim postępowaniem, jest alternatywnym rozwiązaniem problemów z reprezentacją tych osób, z pominięciem „złej” instytucji ubezwłasnowolnienia.
Osoba, która wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem lub jest w stanie kierować swoim postępowaniem, ale potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw może (i powinna) zostać ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo.
Kurator osoby niepełnosprawnej nie ma takich samych uprawnień i obowiązków jak opiekun prawny osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie czy kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo.
W art. 183 § 1 kro jest mowa ustanowieniu kuratora dla osoby, która potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw. Prowadzenie spraw to nie jest reprezentacja osoby, której sprawy się prowadzi. Kurator osoby niepełnosprawnej w imieniu tej osoby dokonuje czynności faktycznych, najczęściej związanych z codzienną egzystencją.
Należy pamiętać, że osoba niepełnosprawna dla której ustanowiono kuratora posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Osoby ubezwłasnowolnione nie mają zdolności do czynności prawnych w ogóle (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub mają tę zdolność ograniczoną (ubezwłasnowolnienie częściowe).
Kurator osoby niepełnosprawnej nie może reprezentować z tytułu kurateli osoby niepełnosprawnej przed sądem czy przed urzędami (tak jak opiekun prawny i kurator ubezwłasnowolnionego częściowo). Osoba niepełnosprawna może natomiast udzielić pełnomocnictwa kuratorowi do jej reprezentacji (ale kurator nie musi zgadzać się na bycie pełnomocnikiem). W postępowaniu cywilnym kurator może być pełnomocnikiem, nie z racji bycia kuratorem, lecz jako osoba sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony.
O kurateli dla niepełnosprawnych - z orzecznictwa i doktryny
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 24 maja 1995 r., sygn. akt. III CRN 22/95: „…Z treści przepisu art. 183 § 1 kro jednoznacznie zatem wynika, że ustanowienie w tym trybie kurateli ma jedynie na celu niesienie pomocy osobie ułomnej przy załatwianiu dotyczących jej spraw, przy czym nie chodzi tutaj o zastępstwo ustawowe w znaczeniu ustanowienia w osobie kuratora przedstawiciela ustawowego, lecz o ułatwienie osobie ułomnej załatwienia spraw ze względu na powstające z powodu ułomności trudności natury faktycznej. Osoba ułomna nadal zachowuje pełną zdolność do czynności prawnych i może z własnej woli podejmować czynności, jakie uzna za właściwe. Dlatego też ustanowienie kuratora na podstawie art. 183 § 1 kro następuje wyłącznie na wniosek osoby potrzebującej pomocy. Kurator musi znać zakres swoich obowiązków i legitymujących go uprawnień, wobec czego sąd obowiązany jest określić je w swoim postanowieniu. Jeżeli zaś „ułomność” polega na konsekwencjach zdrowotnych, jakie normalnie wiążą się z chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym albo innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi i prowadzą do ograniczenia lub pozbawienia osoby naturalnej zdolności do podejmowania lub wyrażania woli, to zastosowanie mają przepisy o ubezwłasnowolnieniu (por. art. 13 i nast. kc).”.
W tym samym postanowieniu Sąd Najwyższy orzekł, iż kurator ustanowiony w trybie art. 183 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie jest przedstawicielem ustawowym osoby ułomnej.
Grzegorz Jędrejek (Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, Opublikowano: LEX/el. 2019) pisze: „Należy uznać, że art. 183 k.r.o. dotyczy przede wszystkim niepełnosprawności fizycznej. W przypadku niepełnosprawności psychicznej wchodzą w grę przepisy regulujące ubezwłasnowolnienie, wprowadzające obowiązek ustanowienia opiekuna dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie i kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo. Polskie prawo nie zna kuratora „mieszanego”. Należy podkreślić, że w razie wątpliwości należy dać pierwszeństwo kuratorowi osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, a nie kuratorowi osoby niepełnosprawnej. Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ma obowiązek prowadzenia spraw tej osoby, co wynika z przepisów regulujących treść opieki, która mieści w sobie pieczę nad osobą i majątkiem podopiecznego, mających zastosowanie do kuratora na podstawie odesłania zawartego w art. 178 § 2 k.r.o. Sąd opiekuńczy może ponadto powołać kuratora osoby ubezwłasnowolnionej częściowo także do jej reprezentowania i zarządu jej majątkiem. W postanowieniu z 8.12.2016 r., III CZ 54/16, LEX nr 2186578, SN trafnie zwrócił uwagę, iż może powstać sytuacja, kiedy to z powodu osłabienia umysłowego, spowodowanego np. wiekiem, pojawia się konieczność ochrony procesowej osoby, co do której nie ma podstaw do orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Trafnie SN przyjął, iż sąd orzekający może ustanowić dla takiej osoby kuratora, o którym mowa w art. 183 k.r.o.”.
Wynagrodzenie dla kuratora osoby niepełnosprawnej
Kurator osoby niepełnosprawnej może żądać wynagrodzenia za sprawowanie kurateli. Podstawą o wynagrodzenia za sprawowanie kurateli nad osobą niepełnosprawną jest art. 179 § 1 kro, który wskazuje, że organ państwowy, który ustanowił kuratora, przyzna mu na jego żądanie stosowne wynagrodzenie za sprawowanie kurateli. Wynagrodzenie pokrywa się z dochodów lub z majątku osoby, dla której kurator jest ustanowiony, a jeżeli osoba ta nie ma odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie pokrywa ten, kto żądał ustanowienia kuratora.
W myśl § 2 art. 179 kro, wynagrodzenia nie przyznaje się, jeżeli nakład pracy kuratora jest nieznaczny, a sprawowanie kurateli czyni zadość zasadom współżycia społecznego
Nie można w sprawie pominąć odesłania wynikającego z art. 178 § 2 kro, zgodnie z którym do kurateli stosuje się odpowiednio przepisy o opiece.
Art. 162 § 1 kro wskazuje, że sąd opiekuńczy przyzna opiekunowi za sprawowanie opieki na jego żądanie stosowne wynagrodzenie okresowe albo wynagrodzenie jednorazowe w dniu ustania opieki lub zwolnienia go od niej.
Wynagrodzenia nie przyznaje się, jeżeli nakład pracy opiekuna jest nieznaczny lub gdy sprawowanie opieki jest związane z pełnieniem funkcji rodziny zastępczej albo czyni zadość zasadom współżycia społecznego (§ 2).
Wynagrodzenie pokrywa się z dochodów lub z majątku osoby, dla której opieka została ustanowiona, a jeżeli osoba ta nie ma odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy społecznej (§ 3)
W przepisu art. 36 pkt 1 lit. h ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, świadczeniem z pomocy społecznej jest wynagrodzenie należne opiekunowi z tytułu sprawowania opieki przyznane przez sąd. W myśl art. 18 ust. 1 pkt 9 tej ustawy, do zadań zleconych z zakresu administracji rządowej realizowanych przez gminę należy wypłacanie wynagrodzenia za sprawowanie opieki. Natomiast zgodnie z art. 53a ustawy wynagrodzenie za sprawowanie opieki wypłaca się w wysokości ustalonej przez sąd. Wynagrodzenie to obliczone w stosunku miesięcznym nie może przekraczać 1/10 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za okres poprzedzający dzień przyznania wynagrodzenia.
Jak z powyższego zasadą jest odpłatne pełnienie funkcji kuratora, również kuratora dla osoby niepełnosprawnej. To sąd opiekuńczy przyznaje wynagrodzenie za sprawowanie kurateli na wniosek kuratora, ustala jego wysokość oraz wskazuje podmiot zobowiązany do pokrycia wynagrodzenia.
W pierwszej kolejności wynagrodzenie powinno być wypłacane z majątku osoby niepełnosprawnej dla której ustanowiono kuratora. Jeżeli ta osoba nie ma środków, które mogłaby przeznaczyć na wynagrodzenie dla „swojego” kuratora to wynagrodzenie to może być wypłacane ze środków publicznych przez ośrodek pomocy społecznej.
Jak wskazuje orzecznictwo sądowe, w przypadku wskazania przez sąd powszechny, że wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy społecznej, rola ośrodka pomocy społecznej sprowadza się do wykonania czynności materialno-technicznej, polegającej na wypłacie wynagrodzenia.
Rys historyczny kurateli dla osoby niepełnosprawnej
Na koniec wskażę jak instytucja kuratora dla osoby niepełnosprawnej rozwijała się w Polsce. To ujęcie historyczne można potraktować jako ciekawostkę, ale też może pomóc w zrozumieniu tej instytucji, a zwłaszcza to, że kurator dla osoby niepełnosprawnej nie jest alternatywą dla ubezwłasnowolnienia osób, które nie są w stanie z powodu choroby psychicznej, zaburzeń psychicznych lub niepełnosprawności intelektualnej pokierować swoim postępowaniem, nie mają rozeznania co do podejmowanych czynności i ich skutków.
Aktualne brzmienie art. 183 § 1 kro - dla osoby niepełnosprawnej ustanawia się kuratora, jeżeli osoba ta potrzebuje pomocy do prowadzenia wszelkich spraw albo spraw określonego rodzaju lub do załatwienia poszczególnej sprawy. Zakres obowiązków i uprawnień kuratora określa sąd opiekuńczy – obowiązuje od 7 lipca 2010 r.
W okresie od 5 maja 1964 r. (wejście w życie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego) przepis brzmiał: Osoba ułomna może żądać ustanowienia kuratora, jeżeli potrzebuje pomocy do prowadzenia wszelkich spraw albo spraw określonego rodzaju. Zakres obowiązków i uprawnień kuratora określa sąd opiekuńczy.
Wcześniej, w okresie od 1 października 1950 r., obowiązywał przepis art. 30 § 1 ustawy z dnia 18 lipca 1950 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego, stosownie do którego, osoba ułomna może żądać ustanowienia kuratora, jeżeli potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia wszelkich spraw albo spraw określonego rodzaju. Zakres obowiązków i uprawnień kuratora określa władza opiekuńcza.
Od 1 lipca 1946 r. obowiązywał dekret z dnia 14 maja 1946 r. Prawo opiekuńcze, który w art. 57 § 1 wskazywał, że dla osób ułomnych, w szczególności ślepych, głuchych lub niemych, ustanawia się na ich wniosek kuratora, jeżeli potrzebują pomocy do prowadzenia swoich spraw lub spraw określonego rodzaju.
Do dnia wejścia w życie ww. dekretu obowiązywało w Polsce prawo cywilne i rodzinne państwo zaborczych.
W byłym zaborze austriackim obowiązywał austriacki kodeks cywilny - ABGB. W tymże kodeksie, w § 269 wskazano, że dla osób, które same nie mogą zawiadywać swojemi sprawami i które nie mogą same strzec swych praw, powinien sąd ustanowić kuratora lub zarządcę, jeżeli osoby te nie pozostają pod władzą ojcowską lub opiekuńczą.
W myśl § 270, przypadek ten zachodzi: u małoletnich, któ¬rzy mają nieruchomy majątek w innej prowincji (§ 225);albo których w pewnym szczególnym przypadku niemoże zastąpić ojciec lub opiekun; u pełnoletnich, którzy popadli w obłąkanie lub głupkowatość; u uznanych marnotrawców; u nieurodzonych; czasami też u głuchonie¬mych; u nieobecnych i u skazanych.
Stosownie do § 273, tylko ten może uchodzić za obłąkanego lub głupkowatego, kogo uznano za takiego sądownie po dokładnem zbadaniu jego zachowania się i po wysłucha¬niu lekarzy ustanowionych w tym celu przez sąd. Za marnotrawcę zaś sąd musi uznać tego, co do którego okaże się według otrzymanego doniesienia i przeprowadzonego w tym kierunku dochodzenia, iż trwoni swój majątek w sposób nierozważny i wskutek lekkomyślne¬go zaciągania pożyczek lub zawierania ich pod zgubne-mi warunkami naraża w przyszłości na nędzę siebie lub swoją rodzinę. W obu wypadkach sądowe uznanie musi być ogłoszone publicznie.
Stosownie do § 275, głuchoniemi, jeżeli są równocześnie głupko¬waci, pozostają stale pod opieką; jeżeli jednak po roz¬poczęciu dwudziestego drugiego roku życia zdolni są do zawiadywania swemi sprawami, nie można im usta¬nowić kuratora wbrew ich woli; nie powinni atoli ni¬gdy stawać przed sądem bez zastępcy.
W niemieckim kodeksie cywilnym (BGB) obowiązującym na Ziemiach Zachodnich Rzeczypospolitej Polskiej, § 1910 miał brzmienie: Pełnoletni, który jest pod opieką, może otrzymać kuratora dla swej osoby i swego majątku, jeżeli wskutek ułomności fizycznych, w szczególności dlatego, że jest głuchy, ślepy lub niemy, nie potrafi załatwiać swych spraw.
Jeżeli pełnoletni, który nie jest pod opieką, wskutek ułomności umysłowych lub fizycznych nie potrafi załatwiać swoich poszczególnych spraw lub pewnego zakresu swych spraw, w szczególności swych spraw majątkowych, może dla tych spraw otrzymać kuratora.
Kuratelę można zarządzić tylko za zezwoleniem osoby ułomnej, chyba że porozumienie się z nią nie jest możliwe.
Stosownie do § 1920, sąd opiekuńczy winien znieść kuratelę, zarządzoną według § 1910, gdy zostający pod kuratelą prosi o jej uchylenie.
Jak z powyższego wynika kurator przed 1946 r. w byłym zaborze austriackim był ustanawiany zarówno dla osób, dla których dzisiaj można ustanowić kuratora dla osoby niepełnosprawnej, jak również dla tych osób, które w myśl dzisiejszych przepisów podlegałyby ubezwłasnowolnieniu. Podobnie było w byłym zaborze niemieckim.
Przytoczenie historycznych przepisów pokazuje doskonale jak zmieniało się podejście ustawodawcy do osób niepełnosprawnych, a w szczególności do osób niepełnosprawnych intelektualnie. Jeszcze do 2007 r. osoby niepełnosprawne nazywano osobami ułomnymi, a to określenie w języku potocznym kojarzyło się pejoratywnie.
Stan prawny na dzień 16.10.2020 r.
