Art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego wskazuje, że zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
Według § 2 art. 991 KC, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Stosownie do art. 922 § 3 KC, do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu
spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej.
Mając na względzie powyższe należy stwierdzić, że uprawniony do zachowku, jeżeli go nie otrzymał, ma w stosunku do spadkobiercy (a czasami wobec osoby, na rzecz której ustanowiono zapis windykacyjny lub wobec obdarowanego przez spadkodawcę) roszczenie o zapłatę określonej kwoty pieniężnej.
To uprawnienie do domagania się od spadkobiercy spełnienia świadczenia pieniężnego to wierzytelność, która należy do długów spadkowych.
Cesja wierzytelności to potoczne określenie instytucji przelewu wierzytelności, a więc przeniesienie wierzytelności w drodze umowy na osobę trzecią.
Art. 509 § 1 KC mówi, że wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania.
Co do zasady można dokonać przelewu każdej wierzytelności. Mając na względzie przepis art. 509 KC należy wskazać, że można dokonać cesji wierzytelności chyba, że:
- sprzeciwia się to ustawie
- sprzeciwia się to umowie
- sprzeciwia się to właściwości zobowiązania
Czy można zatem dokonać przelewu (cesji) przysługującego uprawnionemu roszczenia o zachowek? Aby odpowiedzieć na to pytanie należy sprawdzić czy w przypadku cesji wierzytelności z tytułu zachowku zostaną spełnione przesłanki określone wart. 508 KC.
Żaden przepis prawny nie wskazuje, że nie można dokonać przelewu wierzytelności z tytułu zachowku. Oznacza to, że cesja wierzytelności z tytułu zachowku jest prawnie dopuszczalna.
Przesłanka niesprzeciwianiu się cesji wierzytelności umowie ta nie wchodzi w rachubę.
Jak wskazuje orzecznictwo sądowe np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1975 r. , sygn. akt III CZP 91/74 (OSNCP 1976/1 poz. 6), uprawniony do zachowku może przenieść na inną osobę przysługującą mu z tego tytułu wierzytelność.
W uzasadnieniu powyższego orzeczenia można przeczytać: „Rozważenia natomiast wymaga wysunięta przez Sąd Wojewódzki wątpliwość, czy przelewowi wierzytelności z tytułu zachowku nie sprzeciwia się trzecia z wymienionych w art. 509 § 1 kc negatywnych przesłanek, a mianowicie właściwość zobowiązania.
W tym zakresie w doktrynie reprezentowany jest pogląd, że niezbywalność wierzytelności może wynikać bądź ze ściśle osobistego charakteru świadczenia, bądź ze związania uprawnienia z innym stosunkiem prawnym, bądź ze szczególnego charakteru zobowiązania, który nakazuje liczyć się z wolą dłużnika co do tego, kto ma być wierzycielem.
Wątpliwości Sądu Wojewódzkiego w niniejszej sprawie powstały na tle poglądu wyrażonego w doktrynie oraz w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 1970 r. III CZP 26/70 (OSNCP 1971/2 poz. 21). W myśl tego poglądu uprawnienie do zachowku, będące niewątpliwie prawem majątkowym, ma jednak silną przymieszkę rodzinnoprawną i służy urzeczywistnieniu obowiązku moralnego, jaki spadkodawca ma względem swoich najbliższych, dlatego też w pewnym stopniu jest ono związane z osobą danego uprawnionego do zachowku, co zdaniem Sądu Wojewódzkiego mogłoby przemawiać za osobistym charakterem wierzytelności z tytułu zachowku i tym samym wskazywać na jej niezbywalność.
Okoliczność, że ustawodawca przyznaje prawo do zachowku tylko wąskiemu gronu najbliższych spadkodawcy osób, bo tylko zstępnym, małżonkowi i rodzicom (art. 991 § 1 kc), zdaniem Sądu Najwyższego nie nadaje wierzytelności z tytułu zachowku tak dalece osobistego charakteru, aby pozbawiał on ją przymiotu prawa majątkowego, które może być przedmiotem zwykłego obrotu.
Poglądu o niezbywalności roszczenia o zachowek nie może uzasadniać przepis art. 1002 kc, przepis ten bowiem zawiera jedynie ograniczenia w zakresie dziedziczenia roszczenia o zachowek; nie uzasadnia on sam przez się poglądu, że ustawodawca - wprowadzając w tym zakresie ograniczenia w stosunku do poprzednio obowiązującego art. 158 prawa spadkowego - zamierzał nadać roszczeniu o zachowek charakter ściśle osobisty, wyłączający jego zbywalność. Skoro bowiem ustawodawca dokonał zmian w przepisie dotyczącym dziedziczenia roszczenia o zachowek, to niewątpliwie wprowadziłby również stosowny przepis zakazujący zbywania wierzytelności z tytułu zachowku, gdyby przyświecały mu takie intencje.
Przeciwko poglądowi wyłączającemu dopuszczalność zbycia wierzytelności z tytułu zachowku przemawia okoliczność, że w świetle obowiązujących przepisów roszczenie o zachowek, aczkolwiek przysługuje tylko wąskiemu gronu najbliższych spadkodawcy osób, nie ma charakteru roszczenia alimentacyjnego sensu largo.
Przysługuje ono bowiem uprawnionym osobom bez względu na ich sytuację materialną i osobistą, wystarczającą zaś przesłankę uzasadniającą roszczenie tych osób o zachowek stanowi jedynie fakt nieotrzymania, od spadkodawcy w drodze darowizny albo rozrządzenia testamentowego określonej korzyści majątkowej.
Trwała niezdolność do pracy i małoletniość uprawnionego do zachowku mają znaczenie jedynie dla określenia wysokości zachowku (art. 991 § 1 kc), natomiast są bez znaczenia dla samej zasady roszczenia o zachowek.
Nie stanowi dostatecznie przekonywającego argumentu na uzasadnienie poglądu o ściśle osobistym charakterze roszczenia o zachowek, wyłączającym jego zbywalność - okoliczność, iż zachowek przysługuje tylko wąskiemu gronu osób najbliższych spadkodawcy.
Uwzględniając bowiem różnice co do kręgu osób uprawnionych do zachowku (art. 991 § 1 kc) oraz do dziedziczenia ustawowego (art. 931 i nast. kc), należy zauważyć, że również do dziedziczenia z ustawy powołane są w zasadzie osoby najbliższe spadkodawcy, a wielokrotnie krąg osób uprawnionych do dziedziczenia danego spadku z ustawy będzie się zbiegał z kręgiem osób uprawnionych do zachowku. Stosownie zaś do art. 1051 kc spadkobierca, który spadek przyjął, może - bez ograniczenia - zbyć spadek w całości lub części, może zbyć również swój udział spadkowy. Skoro zatem osoba uprawniona do zachowku mogłaby zbyć spadek lub udział spadkowy, gdyby dziedziczyła spadek, to w drodze wykładni a maiore ad minus można dojść do wniosku, że może ona zbyć również swoją wierzytelność z tytułu zachowku, stanowiącą odpowiednio mniejszą część jej udziału spadkowego.
Niezależnie od tego należy zauważyć, że w wypadku gdy prawo do zachowku zostało przez spadkodawcę częściowo uwzględnione, np. przez powołanie do spadku osoby uprawnionej do zachowku, osobie tej przysługuje roszczenie pieniężne w takim zakresie, w jakim powołanie do spadku nie wyczerpuje należnego jej zachowku (art. 991 § 2 kc). Nie budzi zaś wątpliwości, że uprawniony do zachowku mógłby zbyć swój udział spadkowy (art. 1051 kc), mimo że w tym wypadku udział ten stanowi częściowe zaspokojenie jego prawa do zachowku. Na tle przytoczonej sytuacji trudno jest znaleźć logiczne uzasadnienie dla odmiennego traktowania - z punktu widzenia dopuszczalności zbycia - udziału spadkowego, stanowiącego częściowe zaspokojenie prawa do zachowku, oraz wierzytelności pieniężnej, potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Okoliczność ta przemawia również za dopuszczalnością zbycia wierzytelności z tytułu zachowku z przyczyn, o których poprzednio była mowa”.
Powyższe uzasadnienie orzeczenia Sądu Najwyższego w sposób pełny i jasny wskazuje na jakiej podstawie sąd uznał cesję wierzytelności z tytułu zachowku za dopuszczalną.
Stan prawny na dzień 12.02.2013 r.
