Artykuły

Od dnia 23 października 2011 r. znowelizowane ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 85, poz.458) przepisy Kodeksu cywilnego wprowadzają do polskiego prawa spadkowego instytucję zapisu windykacyjnego.
Do tej porady Kodeks cywilny znał tylko instytucję zapisu. Dotychczasowy zapis zmienił nazwę na zapis zwykły.

Obie instytucje – zapisu zwykłego i zapisu windykacyjnego w sposób znaczący się różnią. Na czym zatem polega różnica pomiędzy zapisem windykacyjnym, a zapisem zwykłym?

Art. 968 § 1 KC wskazuje, iż spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły).
Według § 2 art. 968 KC spadkodawca może obciążyć zapisem zwykłym także zapisobiercę (dalszy zapis).

Z kolei stosownie do art. 981¹  § 1 KC, w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny).
Zgodnie z § 2 art. 981¹ KC przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:

1. rzecz oznaczona co do tożsamości
2. zbywalne prawo majątkowe
3. przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne
4. ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności

Z uwagi na powyższe przepisy definiujące zapis zwykły i zapis windykacyjny należy stwierdzić, iż zasadnicza różnica pomiędzy tymi dwoma formami zapisu polega na tym, że w przypadku zapisu windykacyjnego własność rzeczy będących przedmiotem zapisu windykacyjnego przechodzi na własność zapisobiercy z momentem otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy).
W przypadku zapisu zwykłego, własność przedmiotu przechodzi z momentem śmierci spadkodawcy na jego spadkobierców (nie na zapisobiercę jak w przypadku zapisu windykacyjnego). Zapisobierca ma natomiast tylko względem spadkobierców roszczenie o wydanie rzeczy – może żądać od spadkobierców wykonania zapisu zwykłego.

Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być wyłącznie rzecz oznaczona co do tożsamości, i tylko zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne oraz ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
W przypadku zapisu zwykłego przedmiotem zapisu może być każde świadczenie majątkowe.

Kolejną różnicą jest to, że zapis windykacyjny może być uczyniony wyłącznie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Zapis zwykły może natomiast być uczyniony w każdym testamencie – notarialnym, ale również w własnoręcznym (holograficznym), urzędowym (allograficznym), ustnym, wojskowym i podróżnym.

Zapis zwykły może być uczyniony z zastrzeżeniem terminu i warunku. Zapisodawca może zatem uzależnić realizację zapisu zwykłego od określonych okoliczności lub wskazać termin kiedy zapis zwykły ma być wykonany.
Zastrzeżenie warunku lub terminu przy sporządzaniu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące lub powoduje, że zapis windykacyjny jest nieważny (wówczas taki zapis windykacyjny traktowany jest jak zapis zwykły).

Art. 981³ § 1 KC wskazuje, iż zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.
Stosownie do § 2 art. 981³ KC, zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub z okoliczności.
Jak natomiast wskazuje art. 975 KC zapis zwykły może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

Dalsze różnice pomiędzy zapisem zwykłym, a windykacyjnym dotyczą zaliczania tych zapisów do spadku przy obliczaniu zachowku.
Art. 993 KC w nowym brzmieniu wskazuje, iż przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Dalej – stosownie do art. 996 KC, zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Bardzo istotnym jest to, że zapisobierca zwykły nie odpowiada za zapłatę zachowku, natomiast zapisobierca windykacyjny za zapłatę zachowku może odpowiadać.
Jak wskazuje art. 999¹ § 1 KC, jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.
Według § 2 art. 999¹ KC, jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek.
Przepis art. 999¹ § 3 KC mówi, iż osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu.
Jeżeli spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna. Jeżeli jedna z osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, spełniła świadczenie uprawnionemu do zachowku, może ona żądać od pozostałych osób części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych (art. 999¹ § 4 KC).

Brak jest analogicznych przepisów dotyczących odpowiedzialności zapisobiercy zwykłego za zapłatę zachowku.

Stosownie do art. 1003 KC, spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń.
Art. 1004 § 1 KC wskazuje, iż zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń następuje w stosunku do ich wartości, chyba że z treści testamentu wynika odmienna wola spadkodawcy.
Stosownie zaś do § 2 art. 1004 KC w razie zmniejszenia zapisu zwykłego obciążonego dalszym zapisem lub poleceniem, dalszy zapis lub polecenie podlega stosunkowemu zmniejszeniu.
Jak wskazuje art. 1005 § 1 KC, jeżeli spadkobierca obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku sam jest uprawniony do zachowku, może on żądać zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń w takim stopniu, ażeby pozostał mu jego własny zachowek.
§ 2 art. 1005 KC mówi, iż jeżeli zapisobierca sam jest uprawniony do zachowku, zapis zwykły uczyniony na jego rzecz podlega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Żądanie zmniejszenia zapisu windykacyjnego w świetle przepisów Kodeksu cywilnego nie jest, w żadnej sytuacji, możliwe.

Jak z powyższego wynika różnice pomiędzy zapisem zwykłym i zapisem windykacyjnym są spore. Są to całkowicie różne instytucje prawa spadkowego, a ich główną cechą wspólną jest to, że nazywają się podobnie.