Artykuły

Chciałabym zadać pytanie odnośnie spadku po moim ojcu, który nie zostawił testamentu.
Sąd orzekł podział spadku po 1/3 dla mojej mamy, mnie i brata. Ponieważ brat nie opiekuje się schorowaną mamą i nie daje znaku życia mama sporządziła testament wydziedziczający jego z jej części majątku, zaznaczając w testamencie rażące zaniedbywanie jej przez mojego brata.
Moje pytanie jest takie - czy testament jest ważny wedle prawa i czy ja dostanę te 1/3 mamy majątku bez żadnych komplikacji z prawem? Czy mój brat może zażądać połowy jej majątku w razie jej śmierci? Jakie formalności musimy załatwić, aby go wydziedziczyć z 1/3 majątku mamy jaki odziedziczyła po mężu?

Karina

Szanowna Pani,

Stosownie do zasady swobody testowania Pani mama może sporządzić testament, w którym do spadku powoła określone osoby.

Aby testament był ważny (wywoływał skutki prawne w chwili śmierci spadkodawcy), konieczne jest spełnienie następujących warunków:

1. Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy (art. 942 KC)
2. Testament nie może być odwołany. Testament, który został odwołany przez spadkodawcę nie wywołuje skutków prawnych. Spadkodawca może w każdej chwili odwołać testament, jak i jego poszczególne postanowienia  (art. 943 KC). Należy wskazać, iż odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień (art. 946 KC)
3. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 § 1 KC)
4. Testament nie może być sporządzony przez przedstawiciela (art. 944 § 2 KC)
5. Testament nie może być sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 945 § 1 pkt 1 KC)
6. Testament nie może być sporządzony pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści (art. 945 § 1 pkt 2 KC)
7. Testament nie może być sporządzony pod wpływem groźby (art. 945 § 1 pkt 3 KC)
8. Testament nie może być sporządzony w innej formie niż wskazana w Kodeksie cywilnym. Wskazać, należy, iż Kodeks cywilny przewiduje formy testamentu jak:

• testamenty zwykłe: notarialny (art. 950 KC), własnoręczny (art. 949 § 1 KC), allograficzny (urzędowy - art. 951 § 1 KC)
• testamenty szczególne: ustny (art. 952 § 1 KC), podróżny (art. 953), wojskowy (art. 954 KC). Testamenty szczególne mogą być sporządzone w sytuacjach wyjątkowych powodujących niemożność sporządzenia testamentu w formie zwykłej i tracą moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.

Jeżeli Pani mama sporządziła testament z zachowaniem powyższych warunków i powołała ona do spadku w tym testamencie wyłącznie Panią, to Pani nabędzie jako jedyny spadkobierca spadek po niej. Na podstawie tego testamentu, chwili śmierci mamy stanie się Pani właścicielem wszystkich przedmiotów majątkowych, których mama będzie właścicielem. W skład spadku po mamie wejdą również udziały 1/3 w przedmiotach majątkowych, które nabyła ona w wyniku dziedziczenia po swoim mężu, a do których prawo będzie posiadała w chwili swojej śmierci.

W testamencie prócz powołania do spadku, mama mogła również zamieścić inne postanowienia. Może ona wydziedziczyć swojego syna, a więc pozbawić go prawa do zachowku.

Art. 1008 KC wskazuje, iż spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:  

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

Okoliczności o których pisze Pani w pytaniu - brat nie opiekuje się schorowaną mamą i nie daje znaku – mogą spełniać przesłanki wydziedziczenia określone w art. 1008 pkt 3 KC, a więc uporczywego niedopełniania przez brata obowiązków rodzinnych względem mamy.

Wskażę, iż brak opieki, wsparcia i kontaktu nie może być poczytany za zachowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a więc za przesłankę wydziedziczenia określoną w art. 1008 pkt 1 KC. Zachowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego ma miejsce wtedy, gdy wydziedziczony spadkobierca prowadzi naganny tryb życia. W doktrynie prawa wskazuje się na takie zachowania, jak nadużywanie alkoholu czy narkomania, hulaszczy tryb życia, utrzymywanie się z nielegalnych źródeł itp.

Przepisy Kodeksu rodzinnego  i opiekuńczego normują obowiązek alimentacyjny członków rodziny.
Art. 87  KRO wskazuje, iż rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się.
Z kolei art. 128 KRO mówi, iż obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. 

Jeżeli Pani mama wymaga pomocy w związku z jej chorobą, a brat od dłuższego czasu nie tylko nie pomaga jej w życiu codziennym, a nawet nie utrzymuje z nią kontaktu, to jest oczywistym, że zaniedbuje on swoje obowiązki wobec mamy. Mama nie ma żadnego wsparcia ze strony swojego syna, choćby psychicznego, a takiego wsparcia jak wynika z pytania potrzebuje.
Niedopełnianie obowiązków rodzinnych może się w przypadku Pani brata przejawiać w braku jego udziału w życiu mamy choćby poprzez składanie wizyt w miejscu zamieszkania mamy czy okazywaniu zainteresowania sprawami mamy. Jeżeli takie postępowanie syna mamy trwa kilka lat, a dodatkowo wywołuje u mamy żal i poczucie krzywdy to może być uznane za uporczywe niewypełnianie wobec mamy obowiązków rodzinnych przez brata.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 listopada 2002 r., sygn. akt. II CKN 1397/2000 (LexPolonica nr 377439), w pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych” mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych.

W sprawie ważne będą także przyczyny powodujące, że Pani brat nie pomaga mamie, nie wspiera jej, ani nie utrzymuje z nią kontaktów. Jeżeli te przyczyny nie leżą po jego stronie to wówczas wydziedziczenie może nie być skuteczne.
Długotrwałe niedopełnienie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych musi być spowodowane okolicznościami, które leżą po stronie spadkobiercy (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 listopada 2007 r., sygn. akt. VI ACa 768/2007, LexPolonica nr 1719495).

Stosownie do art. 1009 KC, przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.
Zgodnie z treścią art. 1009 KC przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Nie musi ona zostać wyraźnie podana, ale treść testamentu powinna umożliwiać ustalenie tej przyczyny. Wydziedziczenie jest nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu, nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 sierpnia 2005 r., sygn. akt. VI ACa 302/2005, LexPolonica nr 390926).

Jak wynika z Pani pytania mama w swoim testamencie wskazała dlaczego wydziedzicza swojego syna.

W kwestii wydziedziczenia należy pamiętać, że samo wskazanie w testamencie, że spadkodawca wydziedzicza spadkobiercę i podanie przyczyny wydziedziczenia nie jest wystarczające dla skuteczności wydziedziczenia. Dla skuteczności wydziedziczenia koniecznym jest, aby przyczyny będące podstawą wydziedziczenia istniały w rzeczywistości.
Jeżeli więc spadkodawca w testamencie wydziedzicza jakąś osobę lecz wskazane przez niego w testamencie przyczyny nie mają faktycznie miejsca to wówczas wydziedziczenie nie będzie skuteczne i osoba według testamentu wydziedziczona będzie mogła skutecznie ubiegać się o zachowek.

Po śmierci mamy Pani brat będzie mógł ubiegać się o zachowek jeżeli Pani mama mu przebaczy. Stosownie bowiem do art. 1010 § 1 KC, spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.  

W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 r., sygn. akt. III CZP 24/71 (OSNCP 1972/2 poz. 23) wskazano: „Możliwe jest przebaczenie także po skutecznym wydziedziczeniu. Może ono znaleźć wyraz w odwołaniu lub zmianie testamentu, może też nastąpić poza testamentem. Również w tym wypadku przebaczenie pozbawia wydziedziczenia związanych z nim ustawowych skutków, brak bowiem - ze względu na istotę przebaczenia (stanowiącego wyraz woli spadkodawcy w zakresie dziedziczenia po nim) - uzasadnionych podstaw do oceny skutków przebaczenia zależnie od chwili, w której nastąpiło (przed czy po wydziedziczeniu). Przebaczeniu przez spadkodawcę określonego w kodeksie nagannego zachowania się i postępowania spadkobiercy ustawodawca nadał, respektując wolę spadkodawcy, szczególne znaczenie. Przebaczenie wyłącza dopuszczalność uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia (art. 930 § 1 kc w związku z art. 928 kc) oraz czyni bezskutecznym wydziedziczenie. Istotny tu jest sam fakt, a nie moment przebaczenia. Wynika to zarówno z przepisu art. 930 § 1 kc, który żadnego terminu dla przebaczenia nie ustanawia (a więc także po powołaniu do dziedziczenia w testamencie spadkobiercy, który był niegodnym już w dacie sporządzenia testamentu), jak i z przepisu art. 1010 § 1 kc, który stanowiąc, że przebaczenie wyłącza możliwość wydziedziczenia, nie wyłącza przez to skuteczności przebaczenia także po wydziedziczeniu. Przebaczenie przekreśla bowiem z woli spadkodawcy także skutki tego, co spadkodawca - zgodnie z ustawą - mógł przebaczyć i przebaczył. Jeśli to nastąpiło, ustawodawca, sanując tę wolę, dał temu wyraz przez pozbawienie dokonanego wydziedziczenia skutków prawnych.
Z tego względu przebaczenie jest skuteczne nawet wtedy, gdy w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, jeśli tylko nastąpiło ono z „dostatecznym rozeznaniem” (spadkodawca przebaczył świadomie, zgodnie ze swą niewadliwie oświadczoną wolą) stosownie do art. 1010 § 2 kc.
Dowód przebaczenia spoczywa na wydziedziczonym (faktu przebaczenia wykazanej przez powołujących się na wydziedziczenie przyczyny wydziedziczenia). Dowód ten może być przeprowadzony - z braku jakichkolwiek w tym zakresie ograniczeń ustawowych - w jakikolwiek sposób przewidziany w kodeksie postępowania cywilnego.
Skutkiem przebaczenia wydziedziczonemu jest zachowanie przez niego tylko prawa do zachowku (art. 1008 kc), nadal zaś pozostaje w mocy objęte wydziedziczeniem wyłączenie od spadkobrania, ustawa bowiem normuje skutki przebaczenia tylko w zakresie wydziedziczenia określonego w art. 1008 kc, tj. w zakresie jedynie zachowania prawa do zachowku. Przebaczenie to (z art. 1010 kc) nie dotyczy objętego wydziedziczeniem wyłączenia od dziedziczenia. Wyłączenie od dziedziczenia może utracić moc tylko przez stosowną zmianę lub odwołanie testamentu, a zatem tylko przez testament, w tym więc zakresie samo przebaczenie poza testamentem nie będzie wystarczające”.

Po śmierci mamy Pani brat może domagać się ustalenia, że zawarte w testamencie wydziedziczenie jest bezskuteczne. W szczególności może on wykazywać, że okoliczności wydziedziczenia wskazane w testamencie nie istniały lub, że te okoliczności nie leżą po jego stronie (a np. po stronie spadkodawcy czyli mamy). Może też wykazywać, że mama mu przebaczyła.
Swoje twierdzenia odnośnie bezskuteczności wydziedziczenia brat będzie mógł przedstawić np. w postępowaniu o zachowek.
Jeżeli mimo treści testamentu, z której wynika wydziedziczenie brata, brat pozwie Panią o zachowek wskazując, iż wydziedziczenie było bezskuteczne to sąd uwzględni jego powództwo o zachowek jeżeli udowodni on, że to wydziedziczenie było bezskuteczne.
Dowód na okoliczność niezaistnienia przesłanek wydziedziczenia czy przebaczenia może być przeprowadzony przez brata w jakikolwiek sposób przewidziany w kodeksie postępowania cywilnego. Takimi dowodami mogą być w szczególności dokumenty i zeznania świadków.

Jeżeli w toku postępowania sąd ustali, że wydziedziczenie było skuteczne to nie będzie Pani zobowiązana do zapłacenia Pani bratu zachowku.

W sprawie powinna Pani pamiętać, iż w sytuacji, w której Pani brat będzie miał dzieci i dalszych zstępnych w chwili śmierci Państwa mamy, to jeżeli wydziedziczenie zawarte w testamencie będzie skuteczne, o zachowek będą mogły wystąpić dzieci brata.
Jak stanowi bowiem art. 1011 KC, zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

Stan prawny na dzień 17.02.2012 r.