Artykuły

Upadłość osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej, zwana potocznie upadłością konsumencką, została wprowadzona do polskiego porządku prawnego ustawą z dnia 5 grudnia 2008 roku o zmianie ustawy prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach w sprawach cywilnych, która weszła w życie 31 marca 2009 r. Według statystyk prowadzonych przez Wydział Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości w okresie pierwszych trzech lat istnienia tej instytucji, na 1875 złożonych wniosków w zaledwie 36 przypadkach ogłoszono upadłość. Oznacza to że skuteczność wyniosła jedynie 1,92 %. Warto dodać, że 40 % złożonych wniosków zostało oddalonych, natomiast pozostałe 60 % zostało zwrócone, odrzucone lub postępowanie umorzył sąd.

Powyższa statystyka dobitnie wskazuje, że uchwalona regulacja nie przystaje do realiów, a co za tym idzie zamiast stanowić skuteczny instrument reintegracji społecznej niewypłacalnych dłużników - co było jednym z głównych celów nowych przepisów - stała się jedynie martwym prawem. Analizując przyczyny braku skuteczności składanych wniosków łatwo zauważyć, że na przeszkodzie ogłoszenia upadłości konsumenta stoją zarówno kwestie merytoryczne (wnioski oddalone) jak i formalne (zwroty, odrzucenia). W takim stanie rzeczy niezbędna okazała się gruntowna nowelizacja obowiązującego w tym zakresie prawa, której podstawowym celem ma być złagodzenie rygorystycznych przepisów w sposób umożliwiający zrealizowanie zakładanych zadań. Prezydent Bronisław Komorowski podpisał nowelę prawa upadłościowego i naprawczego, która weszła w życie 31 grudnia 2014 r. W niniejszym tekście postaram się przedstawić najważniejsze aspekty postępowania w przedmiocie upadłości konsumenckiej z uwzględnieniem uchwalonych zmian.

Najistotniejszym novum jest zmiana przesłanek oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości w związku z doprowadzeniem do niewypłacalności. W obowiązującym do 31 grudnia 2014 roku stanie prawnym dłużnik, żeby ogłosić swoją upadłość musi wykazać, że stan niewypłacalności powstał wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności. Realnie patrząc sprowadza się to do bardzo rzadkich sytuacji, gdy niemożność regulowania swoich zobowiązań wynika np. z ciężkiej choroby czy kataklizmu. Natomiast po zmianie przepisów sąd oddali wniosek dłużnika jeżeli okaże się, że ten doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie albo wskutek rażącego niedbalstwa. Takie ujęcie wpisuje się w złagodzenie barier stojących na drodze do skutecznego ogłoszenia upadłości konsumenckiej, ponieważ podstawą do nieuwzględnienia wniosku będą okoliczności wskazujące na nierzetelność dłużnika. Innymi słowy dłużnik musiałby mieć zamiar doprowadzenia do własnej niewypłacalności (częste sytuacje wyzbywania się majątku w celu pokrzywdzenia wierzycieli) lub wykazywać się rażącą lekkomyślnością w podejmowaniu działań gospodarczych. 

Upadłość konsumencka nie zostanie również ogłoszona w sytuacjach gdy w okresie 10 lat poprzedzających złożenie wniosku:

• w stosunku do dłużnika prowadzono postępowanie o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, jeżeli postępowanie to zostało umorzone z innych przyczyn niż na wniosek dłużnika,
• ustalony plan spłaty został uchylony ze względu na niewykonywanie lub inne nierzetelne, działania dłużnika sprecyzowane w art. 491¹¹,
• dłużnik pomimo obowiązku nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości,czynność prawna dłużnika została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem Wierzycieli.

Ponadto sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości jeżeli w ciągu 10 lat przed złożeniem wniosku, wobec dłużnika toczyło się postępowanie, w którym umorzono część lub całoś
 jego zobowiązań, a także jeżeli istotne dane zawarte we wniosku i załącznikach są nieprawdziwe lub niezupełne. Jednocześnie jednak ustawodawca przewidział w każdym z wymienionych wyżej przypadków możliwość prowadzenia postępowania upadłościowego, jeżeli sąd dokonując swobodnej oceny każdego indywidualnego przypadku stwierdzi, że zachodzą szczególne okoliczności.

Zgodnie z postanowieniami ustawy nowelizującej, sprecyzowany został zakres podmiotowy zastosowania upadłości konsumenckiej. Na gruncie nowych przepisów nie powinno budzić już wątpliwości, że z rozwiązania tego mogą skorzystać wszystkie osoby fizyczne, wobec których nie prowadzi się postępowania upadłościowego na zasadach ogólnych, a więc oprócz osób nie prowadzących działalności gospodarczej ani zawodowej również osoby prowadzące gospodarstwo rolne. 

Nowelizacja upadłości konsumenckiej odchodzi również od fundamentalnej zasady postępowania upadłościowego, w myśl której wniosek o upadłość może być złożony tylko jeśli dłużnik ma przynajmniej dwóch wierzycieli. W nowym stanie prawnym możliwe będzie prowadzenie postępowania, gdy upadły ma tylko jednego wierzyciela. Jest to dobra informacja np. dla osób borykających się z zadłużeniem z tytułu kredytu mieszkaniowego.

Jeżeli dłużnik spełnia wszystkie wymagane przesłanki do ogłoszenia upadłości powinien zainicjować postępowanie upadłościowe poprzez złożenie wniosku do sądu rejonowego – sądu gospodarczego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dłużnika. Wniosek o upadłość konsumencką może złożyć, inaczej niż w upadłości na zasadach ogólnych wyłącznie dłużnik. Każdy wniosek oprócz miejsca i daty sporządzenia, wskazania sądu do którego jest kierowany oraz podpisu, powinien zawierać:

1.  imię i nazwisko dłużnika, numer PESEL dłużnika, a jeśli dłużnik nie posiada numeru PESEL, dane umożliwiające jego jednoznaczną identyfikację;
2. wskazanie miejsc, w których znajduje się majątek dłużnika;
3. wskazanie okoliczności uzasadniających wniosek i ich uprawdopodobnienie;
4. aktualny i zupełny wykaz majątku z szacunkową wyceną jego składników;
5. spis wierzycieli z podaniem ich adresów i wysokości wierzytelności każdego z nich oraz terminów zapłaty;
6. spis wierzytelności spornych z zaznaczeniem zakresu w jakim dłużnik kwestionuje istnienie wierzytelności. Wskazanie wierzytelności w spisie wierzytelności spornych nie stanowi jej uznania;
7. listę zabezpieczeń ustanowionych na majątku dłużnika wraz z datami ich ustanowienia, w szczególności hipotek, zastawów i zastawów rejestrowych;
8. oświadczenie dłużnika na piśmie, czy zachodzą okoliczności wskazane w art. 491³ ust. 2 i 3, czyli opisywane wyżej przeszkody do ogłoszenia upadłości powstałe w okresie 10 lat przed złożeniem wniosku.

Do wniosku należy również załączyć dowód uiszczenia opłaty w kwocie 30 zł (wcześniej 200 zł). Ważną zmianą jaką niesie ze sobą nowelizacja przepisów, jest możliwość tymczasowego „kredytowania” kosztów postępowania upadłościowego przez Skarb Państwa. Na gruncie starych przepisów jeżeli majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarczał na pokrycie kosztów postępowania skutkowało to oddaleniem wniosku. Natomiast w nowym stanie prawnym Skarb Państwa udzieli swoistej „pożyczki” na przeprowadzenie upadłości, która następnie zostanie spłacona ze środków pochodzących z likwidacji majątku dłużnika. W szczególnie wyjątkowych wypadkach możliwe jest nawet całkowite darowanie „pożyczki”.

Prawidłowo sporządzony i opłacony wniosek jest następnie oceniany przez sąd. Jeśli przesłanki są spełnione i nie zachodzą opisane wcześniej przeszkody, sąd uwzględniając wniosek wydaje postanowienie o ogłoszeniu upadłości. Od tej chwili niewypłacalny dłużnik staje się upadłym. Postanowienie takie jest niezwłocznie podawane do publicznej wiadomości poprzez ogłoszenie go w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. W myśl zasady ograniczania kosztów postępowania, ogłoszenia takie są zwolnione z opłat na podstawie znowelizowanych przepisów. W Ministerstwie Sprawiedliwości trwają obecnie prace nad stworzeniem portalu internetowego - Centralnego Rejestru Upadłości – który z pewnością będzie znacznie wydajniejszym, bardziej praktycznym i przede wszystkim tańszym narzędziem do dokonywania obwieszczeń w toku postępowania upadłościowego. Jednak do czasu wdrożenia nowego rozwiązania konieczne jest korzystanie z tradycyjnych środków.

Od dnia obwieszczenia postanowienia o ogłoszeniu upadłości w Monitorze Sądowym i Gospodarczym wierzyciele upadłego mają miesiąc na zgłaszanie swoich wierzytelności.

Z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu jego wierzycieli. Do masy upadłości nie wchodzą rzeczy, które są wyłączone od egzekucji zgodnie z przepisami Kodeksu Postępowania Cywilnego, a także wynagrodzenie upadłego w części niepodlegającej zajęciu. Upadły ma obowiązek wskazać i wydać syndykowi cały swój majątek, a także wszystkie dokumenty dotyczące jego działalności, majątku oraz rozliczeń. Dodatkowo musi też udzielać sędziemu-komisarzowi i syndykowi wszelkich potrzebnych wyjaśnień dotyczących swojego majątku. W przypadku uchybienia wymienionym obowiązkom sąd z urzędu, na wniosek syndyka lub wierzyciela umarza postępowanie, chyba że naruszenie nie było istotne lub zachodzą inne szczególne okoliczności.

Majątek upadłego konsumenta w toku postępowania podlega likwidacji. Co do zasady przeprowadza ją syndyk, jeśli jednak chodzi o wchodzące w skład masy upadłości ruchomości, może on upoważnić pisemnie upadłego do ich sprzedaży na własną rękę określając jednocześnie warunki. Upadły w toku postępowania nie uniknie też sprzedaży domu czy mieszkania stanowiącego jego własność, chyba że wierzyciele wyrażą zgodę na zachowanie domu lub mieszkania zawierając układ (art. 491¹³). Ustawodawca przewidział instrument łagodzący skutki sprzedaży lokum w postaci wydzielenia upadłemu z sumy uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości, kwoty odpowiadającej przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego w tej samej lub pobliskiej miejscowości za okres od 12 do 24 miesięcy (przed nowelizacją tylko 12 miesięcy). Sędzia-komisarz określając jaka to będzie kwota bierze pod uwagę potrzeby mieszkaniowe upadłego i jego rodziny, jego możliwości zarobkowe, sumę uzyskaną ze sprzedaży oraz opinię syndyka. Jeżeli upadły nie zgadza się z kwotą przyznaną przez sędziego, przysługuje mu zażalenie.

Powstaje pytanie czy o ogłoszenie upadłości mogą starać się osoby z nieznacznym lub nieposiadające żadnego majątku? Jak najbardziej istnieje taka możliwość. Między innymi cel ten ma realizować wprowadzona przez ustawodawcę zasada tymczasowego pokrywania kosztów postępowania przez Skarb Państwa, gdy majątek dłużnika nie wystarcza na ich pokrycie.  Należy odróżnić sytuację, w której dłużnik nie ma znacznego majątku, ale osiąga dochody od sytuacji, w której jego przypadek jest na tyle ciężki, że nie posiada majątku i nie zarabia. W pierwszym wypadku sąd może ponieść tymczasowo koszty postępowania, ale z pewnością w planie spłaty nałoży na upadłego obowiązek zwrotu kosztów i świadczenia na rzecz wierzycieli, nawet jeśli miałyby to być symboliczne sumy. Istotą takiego rozwiązania jest konieczność realizacji jednej z podstawowych funkcji postępowania – zaspokojenia wierzycieli. Dodatkowo oddłużenie upadłego ma być „nagrodą” za sumienne wywiązywanie się z obowiązków określonych w planie spłaty. Takie zasady postępowania mają w pewnym sensie wychowywać i kształtować odpowiednie postawy u dłużników. Natomiast co do drugiego przypadku ustawodawca również przewidział rozwiązanie. Polega ono na możliwości umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalania planu spłaty wierzycieli, ale tylko wówczas jeżeli sytuacja osobista upadłego wskazuje w sposób oczywisty na jego niezdolność do dokonania jakichkolwiek spłat. Należy jednak podkreślić, że takie rozwiązanie znajdzie zastosowanie wyjątkowo rzadko, w szczególnie uzasadnionych przypadkach.

Po upłynnieniu majątku upadłego syndyk sporządza plan podziału uzyskanej sumy. W zależności od tego czy został jeszcze jakiś majątek do upłynnienia plan może być częściowy lub ostateczny. Określa się w nim jaka suma podlega podziałowi, listę uczestników postępowania którzy biorą udział w podziale i wysokość przypadającej każdemu sumy.

Ostatnim etapem postępowania upadłościowego, po wykonaniu ostatecznego planu podziału, jest ustalenie planu spłaty wierzycieli przez sąd. W postanowieniu tym sąd określa w jakim zakresie i w jakim czasie upadły jest obowiązany spłacać zobowiązania uznane na liście wierzytelności, których nie zaspokojono w trakcie postępowania na podstawie planów podziału. Znowelizowane przepisy przewidują, że czas spłaty nie może być dłuższy niż 3 lata. W planie spłaty określa się też, które zobowiązania i w jakiej części zostaną umorzone, jeśli upadły wykona postanowienia planu. Ustalając zasady spłaty, sąd bada takie okoliczności jak: możliwości zarobkowe upadłego, konieczność utrzymania upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu, wysokość wierzytelności i realne możliwości ich zaspokojenia w przyszłości.

W okresie wykonywania obowiązków nałożonych planem spłaty, upadły nie może dokonywać czynności prawnych, istotnie pogarszających jego zdolność do wykonywania planu. Sąd jednak na wniosek upadłego, ma możliwość wyrażenia zgody na dokonanie takiej czynności lub zatwierdzenia czynności już dokonanej, o ile zachodzi szczególny wypadek. Ponadto upadły co roku do końca kwietnia musi składać sądowi sprawozdania za ostatni rok kalendarzowy z wykonania planu, do którego obowiązany jest załączać kopię zeznania podatkowego.

Sąd na wniosek upadłego, który ma problemy z wykonaniem planu, może go zmienić. Może także przedłużyć termin spłaty wierzytelności na dalsze 18 miesięcy. W nadzwyczajnych wypadkach, gdy w trakcie wykonywania planu spłaty, upadły trwale utraci możliwość wywiązywania się z określonych w nim obowiązków i ten stan rzeczy wynika z przyczyn niezależnych od niego, sąd może uchylić plan spłaty i umorzyć zobowiązania. Takie rozwiązanie na etapie wykonywania planu spłaty jest odpowiednikiem regulacji dopuszczającej umorzenie wszystkich zobowiązań bez ustalania planu spłaty. Jednak zmiana postanowień planu nie musi wynikać tylko z problemów upadłego. Art. 491¹⁰ ust. 3 przewiduje możliwość zmiany planu w sytuacji znacznego polepszenia się sytuacji majątkowej upadłego, ale wynikającej z innych okoliczności niż zwiększenie się wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskiwanych z osobiście wykonywanej działalności zarobkowej – taką przesłanką będzie np. odziedziczenie spadku.  

W razie niesumiennego postępowania upadłego sąd uchyli plan spłaty, ale nie umorzy zobowiązań. Takie orzeczenie może zapaść w szczególności gdy upadły:

• nie wykonuje obowiązków ustalonych w planie
• nie złożył w terminie rocznego sprawozdania z wykonania planu
• w sprawozdaniu zataił przychody lub nabycie składników majątkowych
• dokonał czynności prawnych istotnie pogarszających możliwość wykonywania planu
• ukrywał majątek
• dokonał czynności prawnej, która została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli

Zgodnie ze znowelizowaną treścią art. 491^7b na postanowienie sądu drugiej instancji w przedmiocie ustalenia planu spłaty wierzycieli przysługuje skarga kasacyjna. Taka regulacja podyktowana jest bardzo głęboką ingerencją ustawodawcy w prawa wierzycieli, ponieważ prawidłowe wykonanie postanowień planu spłaty przez upadłego prowadzi do przymusowego wygaśnięcia praw przysługujących wierzycielowi, czyli umorzenia zobowiązań upadłego. Skarga kasacyjna przysługuje również na postanowienie sądu drugiej instancji zmieniające plan spłaty, uchylające plan spłaty i umarzające zobowiązania upadłego, a także umarzające zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty.

Jak wspomniano wyżej, po wykonaniu przez upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli, sąd wydaje postanowienie o stwierdzeniu wykonania planu spłaty i umorzeniu zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości i niezaspokojonych  w wyniku wykonania planu. Warto w tym miejscu wspomnieć, że są zobowiązania, które nie podlegają umorzeniu. Należą do nich między innymi: należności alimentacyjne, renty z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci czy wierzytelności umyślnie nie ujawnione przez upadłego jeżeli wierzyciel brał udział w postępowaniu.

Dzięki gruntownej nowelizacji przepisów, upadłość konsumencka ma szansę stać się realnym narzędziem służącym oddłużeniu osób, które znalazły się w bardzo trudnej sytuacji finansowej. W miejsce sformalizowanych, sztywnych mechanizmów zostały przyjęte nowe regulacje, zakładające prymat indywidualnej oceny każdego przypadku dokonywanej każdorazowo przez sąd. Pozwoli to na lepsze  spełnienie obu równorzędnych funkcji postępowania upadłościowego dla osób nieprowadzących działalności gospodarczej – zaspokojenia wierzycieli i oddłużeniowej. Prawidłowo przeprowadzone postępowanie upadłościowe konsumenta oraz wykonanie przez niego planu spłaty pozwoli na tzw. „nowy start”. Najbardziej pożądanymi skutkami zakładanymi przez ustawodawcę ma być ograniczenie wykluczenia społecznego dłużników niewypłacalnych, przywrócenie ich do legalnego obrotu gospodarczego, a w konsekwencji ograniczenie tzw. „szarej strefy” i zwiększenie przychodów Skarbu Państwa z podatków. 

Stan prawny na dzień 31.12.2014 r.