W grudniu 1991 r. mój ojciec podarował mojemu bratu i jego żonie (do majątku wspólnego) gospodarstwo rolne, które było jego własnością. Umowa została zawarta przed notariuszem, a w akcie notarialnym zaznaczono, że jest to umowa darowizny zawierana w trybie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.
2 lata temu mój ojciec zmarł. Nie miał żadnego majątku w chwili śmierci. Brat z żoną nadal gospodarzą w gospodarstwie jakie podarował im mój ojciec. Czy mogę żądać od brata i jego żony zachówku? Gospodarstwo jest warte ok. 300.000 zł. Ile mogę żądać zachówku?
Mam postanowienie sądu, zgodnie z którym spadek po ojcu nabyłem ja i brat, każdy po 1/2 udziału. Jednak ojciec nie pozostawił żadnego majątku, który mógłby mi przypaść. Jedyny majątek – gospodarstwo rolne zostało podarowane mojemu bratu i jego żonie.
Władysław
Szanowny Panie!
Jak wskazuje art. 993 Kodeksu cywilnego, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Art. 994 § 1 KC wskazuje, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego (§ 2).
Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa (§ 3).
Stosownie do art. 1000 § 1 KC, jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (§ 2).
Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny (§ 3).
Dla ewentualnej odpowiedzialności obdarowanych za zapłatę zachowku decydujące jest to, czy darowizna dokonana na rzecz Pana brata i bratowej przez Pana ojca w 1991 r. podlega uwzględnieniu przy obliczaniu zachowku. W tym zakresie decydująca będzie treść przepisów ww. art. 993-994 KC w zw. z art. 1000 KC.
Nazwa zawartej przez Pana ojca i brata i bratową umowy to "Umowa darowizny". W umowie wskazano, że Pana ojciec "daruje" synowi i synowej nieruchomość na ich majątek wspólny, a oni "darowiznę tę przyjmują". Umowę zawarto w formie aktu notarialnego. Akt ten w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego jest dokumentem urzędowym ucieleśniającym i wyrażającym określoną czynność prawną.
Okoliczność, że ww. umowa została zawarta w trybie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników wobec zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej przez darczyńcę nie ma decydującego znaczenia dla jej kwalifikowania.
Dla potrzeb uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego rolników w świetle ww. ustawy obojętny był sposób wyzbycia się gospodarstwa rolnego w związku z zaprzestaniem prowadzenia działalności rolniczej. Pana ojciec mógł więc zbyć swoją nieruchomość rolną także inną umową, np. umową dożywocia czy umową przekazania gospodarstwa rolnego następcy, jednak w niniejszej sprawie wybrał umowę darowizny.
Okoliczność, że w umowie wskazano, że darowizna ta dokonywana jest w trybie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników nie powoduje, że umowa ta nie jest brana pod uwagę przy ustalaniu zachowku. W szczególności nie jest to umowa z następcą, o której mowa w art. 84 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników Definicja umowy z następcą określona w ww. przepisie brzmi następująco: Przez umowę z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Ponadto umowa z następcą może zawierać inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego na następcę).
Mając na względzie powyższe należy wskazać, że umowa zawarta przez Pana ojca, brata i jego żonę w 1991 r. jest umową darowizny, która może być (o ile są spełnione inne przesłanki) brana pod uwagę przy ustalaniu zachowku. Nie ma podstaw do twierdzenia, że umowa ta nie jest umową darowizny (a zatem umową nieodpłatną) lecz umową z następcą, o której mowa w art. 84 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, która to umowa z następcą nie jest nieodpłatnym przysporzeniem i jako takiej nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku.
W powyższym zakresie należy przedstawić stanowisko orzecznictwa w podobnych sprawach.
W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 1997 r., sygn. akt III CKN 39/96 wskazano: „Powołanie się ogólnikowe w umowie, której tytuł, forma i treść oświadczeń woli stron wskazują jednoznacznie, że jest to umowa darowizny, na przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (jedn. tekst Dz. U. z 1993 r. Nr 71, poz. 342) nie oznacza że jest to umowa z następcą przewidziana w rozdziale 7 tej ustawy i że może mieć do niej zastosowanie tryb rozwiązania z art. 89 tej ustawy. Takie odwołanie się w umowie darowizny do przepisów powołanej ustawy jest usprawiedliwione wskazuje bowiem na motyw umowy, którym jest zaprzestanie działalności rolniczej art. 28 ust. 4 ustawy, jak i skorzystanie ze stałej opłaty za sporządzenie aktu notarialnego (art. 57 ustawy)”.
Podobne stanowisko zaprezentowano w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2011 r. w sprawie sygn. akt III CZP 136/10, zgodnie z którym "Ustawodawca, poza wskazanymi wyjątkami nie zdecydował się na uzależnienie doliczania wartości świadczeń na podstawie umów darowizny do substratu zachowku od ich przedmiotu. (...), nie uzależnił także kwestii doliczenia darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim darowizna została dokonana. Nie ma znaczenia czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy też uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury. Istotne jest, że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny w kształcie przewidzianym k.c.".
W postanowieniu z dnia 20 listopada 2013 r. sygn. akt I CSK 218/13 Sąd Najwyższy wskazał: „Ustawa z 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników przyjmuje jako zasadę, że przesłanką wypłaty rolnikowi należnej emerytury lub renty jest wyzbycie się przez niego własności i posiadania gospodarstwa rolnego. Przeniesienie własności gospodarstwa może nastąpić na podstawie uregulowanych w kodeksie cywilnym umów darowizny lub dożywocia, albo na podstawie odrębnego typu umowy nazwanej, określonej w art. 84 i 85 ustawy jako umowa z następcą i umowa w celu wykonania umowy z następcą (umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy)”.
Przytoczyć należy też postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 2019 r. w sprawie sygn. akt IV CSK 327/18: "Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1991 r. Nr 7, poz. 24 z późn. zm.) przyjmuje jako zasadę, że przesłanką wypłaty rolnikowi należnej renty lub emerytury jest zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej, co wiąże się z wyzbyciem się przez niego własności i posiadania gospodarstwa rolnego. Przeniesienie własności gospodarstwa może nastąpić na podstawie umów uregulowanych w Kodeksie cywilnym (darowizny, dożywocia), albo na podstawie odrębnego typu umowy nazwanej, określonej w art. 84 i 85 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, jako umowa z następcą i umowa w celu wykonania umowy z następcą (umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy). Wybór rodzaju umowy prowadzącej do wyzbycia się gospodarstwa rolnego należy do stron; jeżeli zdecydują się one na jedną z umów przeniesienia własności gospodarstwa przewidzianych w Kodeksie cywilnym, to wyłączona jest możliwość zakwalifikowania takiej mowy jako umowy z rolnikiem - następcą".
Podobnie wypowiedział się także Sąd Najwyższy w wyroki z dnia 24 czerwca 2016 r. w sprawie sygn. akt II CSK 636/15 wskazując, iż: "Użyte w umowie sformułowanie "stawający oświadczają, że zawierają niniejszą umowę w trybie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników...". nie może przesądzać o kwalifikowaniu umowy jako zawartej z rolnikiem - następcą. W sytuacji, gdy rolnik zdecydował się przenieść nieruchomość rolną na następcę na podstawie i zasadach przewidzianych w kodeksie cywilnym, zawierając z następcą umowę dożywocia (darowizny, sprzedaży), to wskazany w umowie cel uważać należy tylko za motyw jej zawarcia, który nie może przesądzać o kwalifikowaniu umowy jako umowy z następcą zawartej na podstawie art. 85 i nast. ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników".
W tym orzeczeniu wskazano także: „Wybór rodzaju umowy prowadzącej do wyzbycia się gospodarstwa rolnego należy do stron. Mogą je stanowić umowy określone w tej ustawie jako umowy z następcą (art. 84 i 85 ustawy z 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników) lub przewidziane w kodeksie cywilnym umowy darowizny i dożywocia. Jeżeli rolnik zdecyduje się na jedną z umów przeniesienia własności gospodarstwa przewidzianych w kodeksie cywilnym, to nie może twierdzić, że jest to jednocześnie umowa z rolnikiem - następcą. Tym bardziej nie może zmieniać kwalifikacji takiej umowy sąd, rozpoznający sprawę, w której zgłoszone zostało żądanie rozwiązania umowy dożywocia”.
Pana brat i bratowa nie ponoszą wspólnej odpowiedzialności za zapłatę zachowku. Ewentualną odpowiedzialność za zapłatę zachowku należy ustalić osobno w odniesieniu do każdego z nich.
Jako, że Pana ojciec swoje gospodarstwo rolne darował synowi i jego żonie na ich majątek wspólny, należy uznać że brat i jego żona otrzymali, każdy, po 1/2 udziału w gospodarstwie rolnym.
W związku z tym, że do spadku przy ustalaniu zachowku, w myśl art. 994 § 1 KC, dolicza się wszystkie darowizny dokonane na rzecz spadkobierców i uprawnionych a darowizny na rzecz innych osób dolicza się wyłącznie wtedy kiedy zostały one dokonane przed upływem 10 lat, licząc wstecz od śmierci spadkodawcy, to w przedmiotowej sprawie doliczana do spadku będzie wyłącznie darowizna 1/2 udziału jakiej dokonała spadkodawczyni na rzecz Pana brata, ponieważ jest on osobą uprawnioną do zachowku i jednocześnie jest spadkobiercą ojca.
Darowizna 1/2 udziału w nieruchomości na rzecz synowej nie będzie doliczana do spadku przy ustalaniu zachowku z tego powodu, że pomiędzy darowizną a śmiercią spadkodawcy upłynęło więcej niż 10 lat.
Jeżeli uznać, że wartość darowizny to 300.000 zł to udział darowany Pana bratu, który odpowiada za zapłatę zachowku wart jest 150.000 zł.
Zachowek to połowa z tego co uprawniony nabyłby w spadku gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe lub 2/3 z tego jeżeli uprawniony jest niepełnoletni lub trwale niezdolny do pracy. Po Pana ojcu miało miejsce dziedziczenie ustawowe w wyniku, którego nabył Pan spadek w 1/2 udziału. Może Pan zatem domagać się zachowku odpowiadającego 1/4 udziału w spadku (połowa z 1/2) lub 1/3 (2/3 z 1/2) jeżeli jest Pan trwale niezdolny do pracy.
Do spadku przy ustalaniu zachowku dolicza się darowiznę na rzecz Pana brata. Skoro ojciec nie pozostawił żadnego majątku, który mógłby być odziedziczony to wartość substratu spadku (wartość spadku + darowizny doliczane do spadku) będącego podstawą obliczenia zachowku to 150.000 zł.
Zachowek jaki Panu jest należny to kwota 37.500 zł (1/4 z 150.000 zł) lub 50.000 zł jeżeli jest Pan trwale niezdolny do pracy.
W kwestii ustalenia wartości darowizny należy mieć na względzie, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Stan prawny na dzień 1.11.2019 r.
