Zmarł mój ojciec. Jak się okazało sporządził testament, w którym cały spadek przekazał mojej bratanicy. Ojciec był wdowcem i miał dwoje dzieci – mnie i mojego brata.
Czy mi, jako synowi zmarłego, należy się zachowek i w jakiej wysokości?
Janusz
Szanowny Panie,
W myśl art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
Natomiast zgodnie z § 2 art. 991 KC, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Gdyby Pana ojciec nie pozostawił testamentu to miałoby miejsce dziedziczenie ustawowe, a spadek po ojcu nabyłby Pan i brat, każdy po 1/2 udziału. Wynika to z art. 931 § 1 KC, który wskazuje, iż w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.
Ze względu na to, że Pana ojciec pozostawił testament to dziedziczenie ustawowe nie miało miejsca, a spadek po ojcu nabyła osoba powołana do spadku w testamencie, a więc Pana bratanica.
Jako zstępny spadkodawcy, który gdyby nie testament, dziedziczyłby na podstawie ustawy, jest Pan uprawniony do zachowku po swoim ojcu. Zobowiązanym do zapłaty tego zachowku jest spadkobierca testamentowy, a więc Pana bratanica.
To w jakiej wysokości może Pan żądać zachowku jest uzależnione od tego czy w chwili śmierci swojego ojca był Pan trwale niezdolny do pracy lub małoletni (ta okoliczność zapewne nie miała miejsca).
Gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe to nabyłby Pan spadek po ojcu w 1/2 udziału. Zachowek należny Panu wynosi:
- 1/4 wartości spadku (połowa z 1/2) – jeżeli w chwili śmierci ojca nie był Pan trwale niezdolny do pracy
- 1/3 wartości spadku (2/3 z 1/2) – jeżeli w chwili śmierci ojca był Pan trwale niezdolny do pracy
Odnośnie osób trwale niezdolnych do pracy i ich uprzywilejowaniu w wysokości zachowku należy stwierdzić, iż ustawodawca nie zdefiniował w kodeksie cywilnym pojęcia trwałej niezdolności do pracy. Pojawia się zatem pytanie czy zachowek w wysokości 2/3 wartości spadku jest należny osobie całkowicie niezdolnej do pracy trwale czy także osobie trwale, częściowo niezdolnej do pracy.
Odpowiedź na to pytanie może dać orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r., sygn. akt. IV CK 158/02, gdzie wskazano, iż uprzywilejowanie przewidziane w art. 991 § 1 k.c. odnosi się tylko do uprawnionych całkowicie niezdolnych do pracy trwale.
W sprawie należy także pamiętać, że stosownie do art. 993 KC, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, niektóre darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Przyjmując, że Pana ojciec nie dokonywał za swojego życia żadnych darowizn, zwłaszcza darowizn na rzecz spadkobiercy (bratanicy) i uprawnionych do zachowku (na rzecz Pana i brata) to podstawą obliczenia należnego Panu zachowku będzie wartość spadku pozostawionego przez Pana ojca, a więc suma wartości poszczególnych przedmiotów majątkowych pozostawionych przez Pana ojca w spadku.
Wartość zachowku ustala się według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 marca 1985 r., sygn. akt. III CZP 75/84).
Dla ustalania kwoty pieniężnej jakiej może Pan żądać tytułem zachowku należy wziąć ceny aktualne, a nie np. z chwili śmierci Pana ojca.
Na koniec dodam, iż proponowałbym Panu, aby w pierwszej kolejności wystąpił Pan do swojej bratanicy z pisemnym wezwaniem do zapłaty określonej kwoty tytułem zachowku po Pana ojcu. W tym wezwaniu należy wskazać termin, w którym oczekuje Pan, że bratanica spełni świadczenie z tytułu zachowku.
Jeżeli bratanica nie zastosuje się do Pana wezwania i nie zapłaci Panu zachowku w terminie wskazanym w wezwaniu to będzie Pan mógł skierować sprawę na drogę postępowania sądowego.
Roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu. Art. 1007 § 1 KC wskazuje bowiem, iż roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.
Stan prawny na dzień 3.05.2012 r.
