Artykuły

Stan niedostatku

Niedostatek czy też stan niedostatku jest przesłanką uprawnień wynikających z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Kodeksu cywilnego i innych ust.
Niedostatek stanowi podstawę roszczeń związanych z alimentacją a także niektórych roszczeń związanych z darowizną i dziedziczeniem.

 

Stan niedostatku ma chyba najbardziej doniosłe znaczenie dla obowiązku alimentacyjnego pomiędzy krewnymi a także pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami.

 

Art. 133 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazuje, że rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.  
Stosownie zaś do § 2 art. 133 KRO, poza powyższym wypadkiem uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku.

 

Mając na uwadze powyższe przepisy należy wskazać, że obowiązek alimentacyjny powstaje wówczas jeżeli osoba uprawniona do alimentów znajduje się w stanie niedostatku, chyba że chodzi o dziecko, które nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie.
Każda inna osoba, prócz dziecka, które nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie, aby mogła skutecznie ubiegać się o alimenty musi wykazać, że znajduje się w niedostatku.

 

Stan niedostatku jest także przesłanką obowiązku alimentacyjnego pomiędzy byłymi małżonkami w przypadku kiedy sąd, w wyroku rozwodowym, nie orzekał o winie lub orzekł, że winnymi rozkładu pożycia małżeńskiego są oboje małżonkowie. Art. 60 § 1 KRO wskazuje, że małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.

 

Tylko w przypadku kiedy o alimenty ubiega się małżonek niewinny a zobowiązanym jest małżonek winny rozkładu pożycia małżeńskiego obowiązek alimentacyjny nie jest uzależniony od pozostawania małżonka niewinnego w niedostatku. Jak bowiem wskazuje art. 60 § 2 KRO, jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. 
W przypadku ubiegania się przez małżonka niewinnego o alimenty nie musi on wykazywać, że znajduje się w stanie niedostatku, ale musi wykazać, że rozwód pociągnął dla niego istotne pogorszenie się jego sytuacji materialnej.


Niedostatek jest przesłanką obowiązku obdarowanego do dostarczania darczyńcy środków utrzymania. Art. 897 Kodeksu cywilnego wskazuje, że jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia. 

 

Stan niedostatku jest przesłanką pewnych roszczeń dziadków spadkodawcy wobec spadkobierców.
Stosownie do art. 938 KC, dziadkowie spadkodawcy, jeżeli znajdują się w niedostatku i nie mogą otrzymać należnych im środków utrzymania od osób, na których ciąży względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy nie obciążonego takim obowiązkiem środków utrzymania w stosunku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego. Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą wartości jednej czwartej części swojego udziału spadkowego.

Natomiast art. 966 KC mówi,  że gdy na mocy testamentu spadek przypadł spadkobiercy nie obciążonemu ustawowym obowiązkiem alimentacyjnym względem dziadków spadkodawcy, dziadkowie, jeżeli znajdują się w niedostatku i nie mogą otrzymać środków utrzymania od osób, na których ciąży ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy środków utrzymania w stosunku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego. Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą wartości jednej czwartej części swego udziału spadkowego.

 

Osobom znajdującym się w niedostatku a przebywającym poza granicami Polski może być udzielona zapomoga. Zgodnie  z art. 16 ust. 4 ustawy z dnia 13 lutego 1984 r.  o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolity: Dz. U. z 2002 r. Nr 215, poz. 1823 ze zm.), w szczególnie uzasadnionych przypadkach konsul może udzielać zapomóg znajdującym się w niedostatku osobom pochodzenia polskiego zamieszkałym w państwie przyjmującym.

 

Czym jest zatem niedostatek, który jest tak istotny w prawie rodzinnym i cywilnym?

Według słowników języka polskiego niedostatek to brak środków do życia, bieda, nędza, niezamożność, ubóstwo.
Przepisy prawa nie definiują natomiast niedostatku i odnośnie tego czym jest niedostatek  należy sięgnąć do orzecznictwa sądów i doktryny prawa.  Orzecznictwo sądów jest w kwestii stanu niedostatku w miarę bogate.

 

Na pewno stan niedostatku nie jest to sytuacja, w  której osoba nie ma po prostu żadnego dochodu i majątku.
Najogólniej rzecz biorąc, w niedostatku znajduje się ten, kto nie może własnymi siłami zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb w całości lub w części; a usprawiedliwione potrzeby to takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki bytowania, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 września 2000 r., sygn. akt. I CKN 872/2000, LexPolonica nr 2210519).
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 stycznia 2000 r., sygn. akt. I CKN 1187/99 (LexPolonica nr 379749), w niedostatku pozostaje nie tylko taki uprawniony, który nie dysponuje żadnymi środkami utrzymania, ale także taki, którego usprawiedliwione potrzeby nie są w pełni zaspokojone.
Podobnie orzeczono w wyroku z dnia 5 lipca 2000 r., sygn. akt. I CKN 226/2000 (LexPolonica nr 380634) - o stanie niedostatku w rozumieniu art. 60 § 1 kro decyduje nie tylko brak jakichkolwiek środków utrzymania, ale także niemożliwość pełnego zaspokojenia przez uprawnionego jego usprawiedliwionych potrzeb.

 

Należy wskazać, że niedostatek będący podstawą obowiązków prawnych musi być stanem niezawinionym. Osoba, która własnym działaniem doprowadziła do tego, że znalazła się w stanie niedostatku może zostać uznana za nadużywającą swoich praw. Nadużycie prawa w tym zakresie może przejawiać się w tym, że osoba uprawniona w świetle przepisów prawa (art. 128 i 133 § 2 kro) do żądania alimentów doprowadza w celach szykany swoim zachowaniem, niezgodnym ostatecznie z jej własnym interesem do powstania stanu, który obiektywnie należałoby zakwalifikować jako stan niedostatku w sensie art. 133 § 2 kro (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 4 maja 1972 r., sygn. akt III CRN 48/72, LexPolonica nr 316338).
Niedostatek stanowiący podstawę zasądzenia alimentów na rzecz rozwiedzionego małżonka (art. 60 § 1 kro) ma charakter względny, stąd małżonek domagający się alimentów winien w pełni wykorzystać wszystkie możliwości w celu uzyskania dochodów niezbędnych do zaspokojenia usprawiedliwionych własnych potrzeb (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 10 lutego 2004 r., sygn. akt. I ACa 1422/2003, Wokanda 2005/2 str. 46).

 

Osoba, która nie ma co prawda dochodów, ale posiada przedmioty majątkowe, które mogłaby zbyć, a środki ze zbycia mogła by przeznaczyć na zaspokojenie swoich usprawiedliwionych potrzeb, nie znajduje się co do zasady w stanie niedostatku. W pewnych jednak przypadkach okoliczności sprawy mogą powodować, że sąd uzna, że osoba znajduje się w stanie niedostatku mimo, że posiada majątek, który mógłby być przez tą osobę zbyty.
W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 grudnia 1975 r., sygn. akt III CRN 338/75 (OSPiKA 1977/3 poz. 54). W orzeczeniu tym wskazano: Zagadnienie, czy na pokrycie potrzeb uprawnionego powinny być zużywane tylko dochody z jego majątku, czy też można wymagać zbycia samej substancji majątku, przedstawia się w zasadzie odmiennie, gdy idzie o dzieci, o których mowa w art. 133 § 1 k.r.o., inaczej zaś w wypadkach, w których przesłanką uprawnienia do świadczeń alimentacyjnych jest niedostatek (art. 133 § 2 k.r.o., art. 60 § 1 k.r.o.), bądź uprzywilejowane alimenty przewidziane w art. 60 § 2 k.r.o.
W pierwszym wypadku należy przyjąć regułę, że tylko dochody z majątku dziecka uchylają w całości lub częściowo obowiązek alimentacyjny, zaś w pozostałych wypadkach w zasadzie brak byłoby podstaw do przyjęcia istnienia obowiązku alimentacyjnego, jeżeli zbycie substancji majątkowej pozwoliłoby osobie domagającej się alimentów na pokrycie jej potrzeb przynajmniej w takich granicach, w jakich mogłaby się domagać alimentów. Zasada ta powinna być jednak stosowana z uwzględnieniem wszelkich okoliczności.
Taką okolicznością wyłączającą przyjęcie powyższej zasady jest np. fakt, że substancję majątkową posiadaną przez żądającą alimentów osobę rozwiedzioną stanowi spłata uzyskana przez nią w wyniku podziału majątku wspólnego po orzeczeniu między stronami rozwodu.
 

W uzasadnieniu (teza III) uchwały Pełnego Składu Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 16 grudnia 1987 r., sygn. akt III CZP 91/86  (OSNCP 1988/4 poz. 42) wskazano, że przy ocenie, czy na pokrycie potrzeb uprawnionego do alimentacji powinny być zużywane tylko dochody z jego majątku, czy też i w jakim zakresie można wymagać zbycia samej substancji majątku, trzeba przyjąć za regułę, że nie można mówić o niedostatku osoby, która przez zbycie swego majątku lub jego części mogłaby sama, i to na czas dłuższy (jakieś krótkie okresy nie wchodziłyby tu w grę), z własnych środków zaspokoić swe usprawiedliwione potrzeby. Regułę tę jednak stosować należy ze szczególną ostrożnością, uwzględniając wszelkie okoliczności, m.in. stan majątkowy, położenie materialne itd. osoby, która w pierwszej kolejności byłaby (w razie niezbywania majątku) zobowiązana do alimentacji. Za zasadę ogólną można przyjąć w każdym razie brak obowiązku naruszenia przez uprawnionego substancji rzeczy służących do bezpośredniego zaspokajania jego potrzeb, których mógłby dochodzić od zobowiązanego. Uprawniony nie ma też obowiązku naruszania substancji, gdyby sprzeciwiały się temu zasady współżycia społecznego.

 

Jeżeli osoba nie posiada dochodu i majątku i zaspokaja swoje potrzeby tylko dzięki pomocy innych osób, niezobowiązanych do pomocy to nie oznacza to, że nie znajduje się ona w stanie niedostatku.  W tym przypadku sąd może uznać, że mimo tego, że osoba ma zaspokojone swoje niezbędne potrzeby może żądać alimentów od zobowiązanego. W uzasadnieniu wskazywanej powyżej uchwały Pełnego Składu Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 16 grudnia 1987 r. wskazano: Za znajdujące się w niedostatku zatem należy uważać osoby, które nie mogą własnymi siłami zaspokoić usprawiedliwionych potrzeb, nie posiadają własnych środków w postaci wynagrodzenia za pracę, emerytury czy renty, ani też dochodów z własnego majątku. Do środków własnych jednak nie można zaliczyć tych środków, które zostały uprawnionemu do żądania alimentów dostarczone przez inne osoby bez obowiązku prawnego, czy w wykonaniu obowiązku alimentacyjnego, lecz poza jego obowiązkowym zakresem.
Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy na gruncie poprzednio obowiązującego Kodeksu rodzinnego. W wyroku z dnia 23 października 1962 r., sygn. akt III CR 16/62 (OSNCP 1963/12 poz. 268) stwierdzono, iż ujemną przesłankę roszczeń alimentacyjnych opartych na przepisie art. 71 ustawy z dnia 27 czerwca 1950 r. stanowić mogą jedynie okoliczności dotyczące własnej sytuacji majątkowej i zarobkowej uprawnionego, natomiast nie można traktować jako przeszkody do dochodzenia przez matkę alimentów od innych dzieci faktu, że jedno z dzieci należycie spełnia swój moralny i ustawowy obowiązek łożenia na utrzymanie matki.
 

Jak wynika z powyższego przeglądu orzecznictwa, ustalając czy dana osoba znajduje się w stanie niedostatku należy ustalić nie tylko to czy osoba nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb, ale też przyczyny dla których tak się dzieje.

 

 

Stan prawny na dzień 22.09.2014 r.





  • Data2013-03-08
  • AutorŁukasz Obrał

Zadaj pytanie prawnikowi

regulamin
Jeśli chcesz dodać więcej załączników wyślij e-mail na kontakt@prawo-porady.pl