Witam,
Mam pytanie dotyczy zachowku.
Mąż otrzymał od rodziców dom w formie darowizny. Rodzice chcieli przekazać dom tylko mojemu mężowi, a mają jeszcze dwie córki. Rodzice nie chcą by córki cokolwiek otrzymały po nich.
Wiem, że sposobem na "niepłacenie" zachowku siostrom jest umowa dożywocia.
Czy zatem w takiej sytuacji możliwym wyjściem byłoby "przeprowadzenie dwóch manewrów"
- sprzedaż domu rodzicom - czyli przeniesienie własności na rodziców
- przeniesienie własności nieruchomości na mojego męża w drodze umowy o dożywocie
A może najlepszym wyjściem z opisanej sytuacji byłoby odwołanie darowizny, a w dalszej kolejności sprzedaż tej nieruchomości np. moim rodzicom?
Dorota
Szanowna Pani,
W swoim pytaniu poruszyła Pani bardzo ciekawe zagadnienie. Postaram się odpowiedzieć na Pani pytanie w dwóch etapach. W pierwszym skupię się na objaśnieniu sytuacji prawnej w sytuacji, w której obdarowany przenosi z powrotem przedmiot darowizny na darczyńców, a ci zbywają ponownie na jego rzecz nieruchomość, tym razem w drodze umowy o dożywocie.
W drugim etapie skupię się sytacji, w której darczyńcy odwołują darowiznę, a następnie przenoszą własność nieruchomości na rzecz innych osób.
1. Przeniesienie własności nieruchomości na darczyńców, a zachowek
Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, zstępnym (dzieci, wnuki, itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 KC).
Według art. 993 KC, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę.
Art. 994 § 1 KC wskazuje natomiast, iż przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Stosownie do art. 1000 § 1 KC, jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Według § 2 art. 1000 KC, jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Z powyższych przepisów wynika, że do spadku przy obliczaniu zachowku dolicza się wszystkie darowizny uczynione przez spadkodawcę na rzecz uprawnionych do zachowku i spadkobierców, niezależnie od tego kiedy zostały dokonane, prócz drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych.
Darowizna uczyniona przez rodziców męża na jego rzecz będzie doliczana do spadku przy obliczaniu zachowku należnego rodzeństwu (pozostałym dzieciom spadkodawców). Darowiznę tą będzie się doliczać do spadku przy obliczaniu zachowku nawet wówczas jeżeli mąż wyzbędzie się własności darowanej mu nieruchomości.
Wartość przedmiotu darowizny, stosownie do art. 995 KC oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Biorąc pod uwagę przepisy art. 994 § 1 i art. 1000 § 2 KC, należy stwierdzić, iż Pani mąż, jako obdarowany będący jednocześnie uprawnionym do zachowku ponosi odpowiedzialność za zachowek niezależnie od tego kiedy otrzymał darowiznę. Granica jego odpowiedzialności będzie wyznaczana różnicą pomiędzy wartością wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, a wartością przysługującego mu zachowku.
Jest to zgodne z orzecznictwem sądowym – np. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 30 stycznia 2008 r., sygn. akt. III CSK 255/2007 (OSNC 2009/3 poz. 47) wskazuje, iż „odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 kc). Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 1000 § 2 kc). W razie gdy uprawniony jest jednocześnie spadkobiercą, a powołanie do spadku nie pokrywa nawet jego uprawnienia z tytułu zachowku, przysługuje mu roszczenie do pozostałych spadkobierców o zapłatę sumy pieniężnej, potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 kc)”.
Jak wskazują komentarze ocena istniejącego wzbogacenia powinna być dokonywana według stanu istniejącego w chwili wystąpienia przez uprawnionego z żądaniem zapłaty (tak np. E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego, Księga czwarta Spadku, Warszawa 2005).
Granice wzbogacenia ustalać się powinno biorąc pod uwagę również korzyści uzyskane bezpośrednio z darowizny oraz ewentualne surogaty uzyskane w zamian za tę korzyść. To oznacza, iż środki uzyskane przez męża w wyniku zbycia przedmiotu darowizny również będą określały granice jego wzbogacenia.
Tu należy wskazać, iż komentarze i orzecznictwo wskazują, iż w kwestii wartości wzbogacenia mogą posiłkowo znaleźć zastosowanie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, z tym zastrzeżeniem, iż należy wziąć pod uwagę, iż darowizna jest świadczeniem mającym swoją podstawę prawną.
Art. 409 KC dotyczący bezpodstawnego wzbogacenia, wskazuje, iż obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.
Pani mąż zbywając na rzecz rodziców nieruchomości jaką wcześniej otrzymał od nich w drodze darowizny nadal będzie wzbogacony (ze sprzedaży nieruchomości otrzyma pieniądze).
Nawet jeżeli Pani mąż wyzbył się również substratów uzyskanych ze sprzedaży nieruchomości (pieniędzy, rzeczy zakupionych za te pieniądze) to można twierdzić, iż wyzbywając się korzyści lub ją zużywając powinien się liczyć z obowiązkiem zapłaty zachowku – powinien się liczyć z tym, iż darowizna jaką uzyskał od rodziców jest zaliczana do spadku przy obliczaniu zachowku, a on jako uprawniony do zachowku, który otrzymał darowiznę, będzie ponosił odpowiedzialność za zapłatę zachowku. Tak więc stosując analogicznie przepis art. 409 KC należy przy takiej interpretacji wskazać, iż nawet wyzbywając się darowanej mu nieruchomości czy substratów uzyskanych ze zbycia nieruchomości nadal będzie traktowany jakby nie wyzbył się korzyści uzyskanych z darowizny.
Z drugiej strony wskażę, iż można w sprawie zastosować inną interpretację przepisów prawa stosownie do której, jeżeli Pani mąż nie będzie ponosił odpowiedzialności za zachowek, jeżeli uzyskaną z darowizny korzyść (nieruchomość, środki uzyskane ze zbycia nieruchomości i ewentualnie kolejne substraty uzyskane ze te środki) zużyje lub utraci przed powstaniem obowiązku zaspokojenia roszczenia o zachowek, a więc przed śmiercią poszczególnych rodziców.
Można powoływać się na to, że przed otwarciem spadku (przed śmiercią spadkodawcy) nie wiedział on o obowiązku zaspokojenia roszczenia o zachowek, a więc zużycie uzyskanej korzyści przed powstaniem obowiązku zapłaty zachowku powoduje, że w chwili powstania tego obowiązku nie jest już wzbogacony, co z kolei oznacza, że brak będzie podstaw do obciążania Pani męża ujemnymi skutkami utraty lub zużycia korzyści wynikających z darowizny.
Moim zdaniem w opisanej sytuacji Pani mąż będzie nadal odpowiadał za zapłatę zachowku w granicach wartości uzyskanej darowizny. Tak więc nawet w sytuacji, w której Pani mąż zbędzie przedmiot darowizny i zużyje lub utraci środki uzyskane ze sprzedaży, będzie odpowiadał za zapłatę zachowku, a granice jego odpowiedzialności będzie wyznaczała wartość domu na dzień ustalania zachowku przy biorąc pod uwagę stan nieruchomości na chwilę dokonania darowizny.
Oczywiście w razie sporu sąd orzekający w sprawie zachowku może przychylić się do innej niż moja interpretacji. Należy bowiem wyraźnie wskazać, iż przepisy dotyczące granic odpowiedzialności osób obdarowanych, również obdarowanych osób uprawnionych do zachowku (jak Pani mąż) są bardzo nieścisłe i mogą być różnie interpretowane. Wiążącej dla stron sporu interpretacji może dokonać wyłącznie sąd orzekający w konkretnej sprawie.
Nawet jeżeli sąd orzekłby, że w przypadku opisanym w pytaniu Pani mąż nie odpowiada za zapłatę zachowku (na co moim zdaniem jest niewielka szansa) to druga strona mogłaby podnieść zarzut nieważności umów zbycia (sprzedaży i dożywocia) nieruchomości.
Ze zbyciem na rzecz rodziców przedmiotu darowizny jaką mąż od nich otrzymał, a następnie przeniesieniem na niego własności nieruchomości w drodze umowy o dożywocie wiąże się ewentualny zarzut nieważności takich umów ze względu na to, że ich celem jest obejście przepisów prawa.
Jak wynika z pytania dokonanie sprzedaży nieruchomości na rzecz rodziców, a następnie przeniesienie przez nich własności nieruchomości na rzecz męża w drodze umowy o dożywocie ma na celu uniknięcie zapłaty przez Pani męża zachowku jaki byłby zobowiązany gdyby . Można zatem mówić o tym, iż przeniesienie własności nieruchomości na rzecz rodziców w drodze sprzedaży, a następnie przeniesienie przez nich własności domu na Pani męża w drodze umowy o dożywocie ma na celu obejście przepisów o zachowku.
Art. 58 § 1 KC wskazuje, iż czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.
Oczywiście w takim przypadku to na stronie twierdzącej, że umowa zawarta została w celu obejścia przepisów prawa (dotyczących zachowku) spoczywa ciężar udowodnienia tych twierdzeń. Nie jest też pewne czy w ogóle uprawnione do zachowku siostry męża taki zarzut podniosą.
Reasumując – moim zdaniem jeżeli Pani mąż, który otrzymał od rodziców w drodze darowizny dom przeniesie na nich w drodze umowy sprzedaży własność nieruchomości, a następnie rodzice ponownie przeniosą na niego własność tej nieruchomości w drodze umowy o dożywocie to Pani mąż nadal będzie odpowiadał za zapłatę zachowku, a granice jego wzbogacenia ze względu na otrzymanie darowizny doliczanej do spadku przy obliczaniu zachowku wyznaczać będzie wartość otrzymanego w darowiźnie domu biorąc pod uwagę jego stan w dniu dokonania darowizny.
Moim zdaniem jeżeli siostry w sytuacji opisanej w pytaniu będą ubiegały się o zachowek mają bardzo duże szanse na jego uzyskanie. Jednak muszę wskazać, że interpretacje przepisów dotyczących granic odpowiedzialności osób obdarowanych są różne. Wynika to z tego, że przepisy prawa nie wyznaczają konkretnie granic wzbogacenia, a przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu należy stosować tylko posiłkowo.
Spotkałem się w mojej pracy z kilku podobnymi przypadkami i w przypadku jeżeli obdarowany uprawniony do zachowku zbył przedmiot darowizny otrzymanej od spadkodawcy sądy orzekały zapłatę zachowku.
W sprawie muszę też wskazać, że w przypadku zbycia przez Pani męża nieruchomości na rzecz jego rodziców w drodze umowy sprzedaży urząd skarbowy może się zainteresować się tym czy dochody rodziców wystarczają im na zapłatę ceny kupna nieruchomości. Jeżeli rodzice nie wykażą, że posiadali środki na zakup nieruchomości od swojego syna mogą się liczyć z nałożeniem na nich podatku od dochodów nieudokumentowanych.
Ważnym jest w sprawie również to, iż aby rodzice nie płacili podatku od odpłatnego zbycia nieruchomości (umowa o dożywocie jest odpłatnym zbyciem) pomiędzy ewentualną umową kupna nieruchomości, a jej zbyciem w drodze umowy o dożywocie musi upłynąć pięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło nabycie nieruchomości przez rodziców.
Jeżeli rodzice nie będą chcieli płacić podatku i będą oczekiwali na możliwość zbycia nieruchomości w drodze umowy o dożywocie bez konieczności płacenia podatku, istnieje szansa, że nie dożyją tego czasu i wówczas należący formalnie do nich udziały w nieruchomości wejdą w skład spadku po nich, a więc siostry męża odziedziczą ten udział lub jeżeli będą pominięte w testamencie będą mogły ubiegać się o zachowek.
2. Odwołanie darowizny a zachowek
Art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego wskazuje, iż darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.
Według § 2 art. 898 KC, zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.
Stosownie do art. 899 § 1 KC, darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Zgodnie z § 3 art. 899 KC, darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.
Pierwszy problem jaki się pojawia w przypadku odwołania darowizny i wpływu takiego oświadczenia na zachowek to kwestia tego czy darowiznę uczynioną przez spadkodawcę, którą on następnie odwołał zalicza się do spadku przy obliczaniu zachowku czy też nie.
Odwołanie darowizny nie powoduje nieważności umowy darowizny. Skutkiem odwołania darowizny jest powstanie po stronie obdarowanego obowiązku zwrotu przedmiotu darowizny.
Moim zdaniem, ze względu na to, że odwołanie darowizny nie powoduje uznania, że umowa darowizny jest nieważna, odwołanie darowizny nie powoduje, że darowizny tej nie zalicza się do spadku przy obliczaniu zachowku.
Poza wyjątkami określonymi w art. 994 KC (drobne darowizny zwyczajowo przyjęte, darowizny na rzecz osób nie będących spadkobiercami, ani uprawnionymi do zachowku dokonane przed więcej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spadku) wszystkie uczynione przez spadkodawcę darowizny podlegają doliczeniu do spadku przy obliczaniu zachowku. Nie jest istotne czy przedmiot darowizny znajduje się w chwili śmierci spadkodawcy czy w chwili ustalania zachowku w majątku obdarowanego.
Z drugiej strony sprawę można interpretować tak, iż skoro darczyńca darowiznę odwołał, a po stronie obdarowanego powstał obowiązek zwrotu przedmiotu darowizny, to tej darowizny nie powinno się doliczać do spadku przy obliczaniu zachowku.
Ten ciekawy problem (zaliczać odwołane darowizny do spadku czy nie) nie ma odzwierciedlenia w komentarzach i orzecznictwie, z którym się zapoznałem. Myślę, że jest to temat na pracę doktorską, ponieważ zagadnienie pod względem prawnym i interpretacji przepisów prawa jest bardzo interesujące.
Nawet jeżeli uznać, że odwołanie darowizny nie powoduje, że tej darowizny nie dolicza się do spadku przy obliczaniu zachowku, to z całą pewnością można stwierdzić, iż po zwrocie przedmiotu darowizny, obdarowany nie jest już wzbogacony. Skoro obdarowany, stosownie do przepisu art. 1000 KC, jest obowiązany do zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, to po zwrocie przedmiotu darowizny granica tego wzbogacenia będzie równa 0, skoro zwróci on to co uzyskał w darowiźnie. Zwrot przedmiotu darowizny następuje stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Formalnie zatem, jeżeli rodzice męża odwołają darowiznę na jego rzecz, a mąż zwróci przedmiot darowizny, to nawet jeżeli darowiznę tą będzie się doliczało do spadku po rodzicach, to granice odpowiedzialności Pani męża będą ograniczone do wartości 0 (a więc de facto nie będzie on odpowiadał za zapłatę zachowku na rzecz rodzeństwa).
Potencjalnie jest to dobry sposób, aby uniknąć zapłaty zachowku na rzecz rodzeństwa. Jednak taka sytuacja niesie po stronie uprawnionych do zachowku możliwość żądania uznania oświadczenia o odwołaniu darowizny czy o przeniesieniu przez obdarowanego przedmiotu darowizny na rzecz darczyńców, za nieważne stosownie do przepisów o czynności prawnej dokonanej dla pozoru czy w celu obejścia prawa.
Odwołanie darowizny może bowiem nastąpić wyłącznie ze względu na rażącą niewdzięczność obdarowanego. W tym zakresie uprawnieni do zachowku mogą się powoływać na to, że Pani mąż nie był rażąco niewdzięczny w stosunku do swoich rodziców, a odwołanie darowizny miało na celu doprowadzenie do takiej sytuacji, aby Pani mąż nie ponosił odpowiedzialności za zapłatę zachowku na rzecz sióstr.
Bardzo upraszczając wysokość zachowku należnego siostrom Pani męża po rodzicach to wartość od 1/3 nieruchomości (oczywiście przyjmując, że rodzice męża nie pozostawią w spadku nic i podstawą obliczenia zachowku będzie wartość darowizny na rzecz męża) do 4/9 nieruchomości jeżeli obie siostry będą w chwili śmierci rodziców trwale niezdolne do pracy.
Dla nieruchomości będącej przedmiotem darowizny wartej 500.000 zł zachowek należny siostrom to kwota od 166.666,67 zł do kwoty 222.222,22 zł jeżeli obie będą w chwili śmierci rodziców trwale niezdolne do pracy.
Opłata notarialna za przeniesienie własności nieruchomości wskutek odwołania darowizny to 200 zł + 46 zł VAT. Opłata notarialna za sprzedaż nieruchomości o wartości 500.000 zł to kwota 1.385 zł + 304,7 VAT. Podatek od czynności cywilnoprawnych to kwota 10.000 zł.
Podatek dochodowy od odpłatnego zbycia nieruchomości, jeżeli nastąpi ono wcześniej niż 5 lat od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpi ponowne nabycie przez rodziców nieruchomości to kwota 95.000 zł.
Tak więc koszt tych operacji zmierzających do uniknięcia zapłaty zachowku na rzecz sióstr, przy wartości nieruchomości 500.000 zł może wynieść 106.935,70 zł (oczywiście orientacyjnie).
Stan prawny na dzień 12.02.2013 r.
