Mój dziadek w 1989 roku przekazał ziemię synowi swojej siostry w zamian za emeryturę rolniczą. Dziadek miał trójkę dzieci.
Po śmierci dziadka (zmarł w 1998 r.) doszło do zmiany w planie zagospodarowania przestrzennego (na zlecenie tej osoby oczywiście) i w tym momencie ziemia, którą kiedyś przekazał mój dziadek jest sprzedawana. Ponieważ gospodarstwo przekazane za emeryturę było dość duże, zyski osoby, która otrzymała tą ziemię są naprawdę duże.
Czy istnieje jakakolwiek możliwość otrzymania zadośćuczynienia, zachowku etc?
Paulina
Szanowna Pani,
Jak wynika z Pani pytania dziadek przekazał swoje gospodarstwo rolne w roku 1989, a więc pod rządami Ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (tekst jednolity: Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.). Ustawa ta obowiązywała do dnia 31 grudnia 1990 r.
Art. 59 ust. 1 ustawy, w brzmieniu z 1989 r. wskazywał, że przekazanie gospodarstwa rolnego następcy, innej osobie fizycznej lub prawnej oraz sprzedaż następuje w drodze umowy zawartej w formie aktu notarialnego.
Z kolei art. 48 ust. 1 ustawy wskazywał, że następcą rolnika może być zstępny lub przysposobiony, jeżeli pracował w gospodarstwie rolnym co najmniej 5 lat.
Zgodnie zaś z ust. 3 art. 48 ustawy, następca rolnika, o którym mowa w ust. 1, powinien spełniać warunki wymagane dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności, określone w przepisach Kodeksu cywilnego, a ponadto nie przekroczył 55 lat oraz nie jest inwalidą I lub II grupy albo III grupy, gdy jest całkowicie niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym.
Tu wskażę, że do 31 grudnia 1988 r. przepis art. 48 ust. 1 ustawy wskazywał, że następcami mogą być zstępni, małżonkowie zstępnych, przysposobieni, małżonkowie przysposobionych, rodzeństwo, małżonkowie rodzeństwa, zstępni rodzeństwa rolnika, małżonkowie zstępnych rodzeństwa oraz pasierbowie i wychowankowie rolnika.
Jeżeli rolnik nie miał następcy, o którym mowa powyżej następcą mógł być współwłaściciel gospodarstwa rolnego lub jego małżonek.
Od 1 stycznia 1989 r. zgodnie z art. 2 pkt 6 ustawy przekazanie gospodarstwa rolnego to:
- nieodpłatne przeniesienie posiadania, a jeżeli rolnik jest właścicielem - także własności gospodarstwa, na rzecz następcy
- jeżeli rolnik nie ma następcy spełniającego warunki określone w ustawie albo następca odmówił przejęcia gospodarstwa - odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie posiadania, a jeżeli rolnik jest właścicielem - także własności gospodarstwa na rzecz dowolnej osoby fizycznej albo prawnej stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego, z wyjątkiem zamiany na inne gospodarstwo rolne, albo wydzierżawienie gruntów wchodzących w skład gospodarstwa rolnego osobie nie będącej małżonkiem, zstępnym, małżonkiem zstępnego rolnika i nie pozostającej z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym, na podstawie umowy dzierżawy zawartej co najmniej na okres 10 lat
Z Pani pytania wynika, że gospodarstwo zostało przekazane przez dziadka synowi siostry. Syn siostry, jeżeli przekazanie gospodarstwa rolnego nastąpiło przed 1 stycznia 1989 r., nie był zatem następcą dziadka w rozumieniu przepisów ustawy (byłby nim gdyby umowa została zawarta do 31 grudnia 1988 r.).
Ze względu na brzmienie przepisów w dacie zawarcia umowy, należy uznać, że w Pani sprawie nie mamy do czynienia z zawarciem umowy przekazania gospodarstwa następcy lecz z inną umową, odpłatną lub nieodpłatną, przenoszącą własność gospodarstwa na rzecz syna siostry. Mogła być to każda umowa (prócz umowy zamiany) przenosząca własność określona w Kodeksie cywilnym – mogła to być np. umowa darowizny, sprzedaży, umowa o dożywocie.
Gdyby umowa została zawarta przed 1 stycznia 1989 r. to mielibyśmy do czynienia z umową przekazania gospodarstwa rolnego następcy.
Stosownie do art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 KC).
Według art. 993 KC, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę.
Art. 994 § 1 KC (w brzmieniu z chwili śmierci dziadka) wskazuje natomiast, iż przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Jeżeli gospodarstwo rolne zostało przekazane synowi siostry w drodze umowy darowizny, to ze względu na to, że darowizna taka została dokonana przed mniej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spadku (spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy), to taka umowa darowizny jest umową zaliczaną do spadku przy obliczaniu zachowku.
Jeżeli dziadek nie pozostawił żadnego majątku to podstawą obliczenia zachowku należnego uprawnionym stanowiłaby umowa darowizny zawarta z synem siostry.
Syn siostry dziadka jako obdarowany był osobą zobowiązaną do zapłaty zachowku jeżeli uprawnieni nie mogli uzyskać zachowku od spadkobierców dziadka.
Art. 1000 § 1 KC (w brzmieniu z chwili śmierci dziadka) wskazywał bowiem, że jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Stosownie do § 3 art. 1000 KC obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.
Mając na względzie powyższe rozważania należy stwierdzić, że tylko w sytuacji gdyby dziadek przekazał synowi swojej siostry gospodarstwo rolne w drodze umowy darowizny, uprawnieni do zachowku po dziadku (jego zstępni, małżonek lub rodzice) mogli żądać od obdarowanego zapłaty zachowku, pod warunkiem, że nie otrzymali oni należnego zachowku w postaci powołania do spadku lub darowizny od dziadka oraz pod warunkiem, że spadkobiercy dziadka nie byliby zobowiązani do zapłaty zachowku.
Przyjmując, że dziadek nie dokonywał za swojego życia innych darowizn niż na rzecz syna swojej siostry, a w chwili swojej śmierci nie miał majątku, to zobowiązanym do zapłaty zachowku jest obdarowany syn siostry, a podstawą obliczenia zachowku jest darowizna dokonana na jego rzecz.
Jako, że dziadek zmarł w 1998 r. to należy uznać, że nawet jeżeli uprawnieni mogli żądać od syna siostry dziadka zachowku (bo umowa przekazania gospodarstwa rolnego była umową darowizny) to roszczenie o zachowek po dziadku jest już przedawnione.
Stosownie bowiem do art. 1007 § 1 KC w brzmieniu z 1998 r., roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają się z upływem lat trzech od ogłoszenia testamentu.
Natomiast według § 2 art. 1007 KC wskazywał, że roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat trzech od otwarcia spadku.
Przedawnienie roszczenia nie oznacza, że roszczenie staje się niebyłe, że zostaje umorzone. Roszczenie takie istnieje nadal, ale staje się tzw. roszczeniem naturalnym, którego wierzyciel nie może skutecznie dochodzić na drodze postępowania sądowego, jeżeli dłużnik podniesie zarzut przedawniania.
Stosownie do art. 117 § 2 KC przedawnienie roszczenia polega na tym, iż po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia.
Jeżeli po śmierci dziadka, któryś z uprawnionych do zachowku zmarł to należy mieć na względzie art. 1002 KC, który wskazuje, że roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Tak więc po śmierci uprawnionego do zachowku roszczenie o zachowek przeszło wyłącznie na zstępnych dziadka (np. wnuki) pod warunkiem, że są oni spadkobiercami zmarłego uprawnionego do zachowku.
Jeżeli umowa przeniesienia własności gospodarstwa rolnego na rzecz syna siostry dziadka była umową inną niż umowa darowizny – np. umową sprzedaży, umową o dożywocie, to taka umowa jako umowa odpłatna nie jest brana pod uwagę przy ustalaniu zachowku, a nabywca nie odpowiada za zapłatę zachowku.
Zmiana przeznaczenia nieruchomości jaka nastąpiła po śmierci dziadka oraz obecna sprzedaż gruntów nie rodzi po stronie spadkobierców dziadka żadnych roszczeń wobec osoby na rzecz której przekazano gospodarstwo rolne.
Na marginesie dodam, że jeżeli umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego byłaby zawarta z synem siostry dziadka przed dniem 1 stycznia 1989 r. to wówczas nabywca byłby następcą w rozumieniu ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin, a umowa byłaby umową przekazania gospodarstwa rolnego następcy.
W takim wypadku uprawnionym do zachowku nie przysługiwałoby roszczenie o zachowek w stosunku do następcy. Zgodnie bowiem z orzecznictwem sądów przy ustalaniu wartości spadku dla obliczenia zachowku należnego uprawnionym nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy.
W tym miejscu wskażę choćby uchwałę Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 19 lutego 1991 r., sygn. akt. III CZP 4/91 gdzie Sąd przyjął stanowisko, iż wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. z 1977 r. Nr 32, poz. 140) nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku.
W uzasadnieniu Sąd Najwyższy wskazał na niejednorodny charakter umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy, zawierającej elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego co przemawia przeciwko uznaniu, że z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako umowa darowizny.
Podobnie stwierdził się Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 19 lipca 2006 r., sygn. akt. VI ACa 99/2006. Sąd stwierdził, iż umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w zamian za świadczenie z ubezpieczenia społecznego wobec zawarcia w niej elementów z różnych dziedzin prawa ma niejednorodny charakter, jednakże ze względu na zakres regulacji oraz cel, jakiemu ma służyć, nie może być ona z punktu widzenia zachowku traktowana tak, jak umowa darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 Kodeksu cywilnego, a tylko takie darowizny doliczane są do spadku przy obliczaniu zachowku po myśli przepisu art. 993 Kodeksu cywilnego.
Przepisy prawa nie przewidują żadnego innego „zadośćuczynienia” dla spadkobierców osoby, która przekazała gospodarstwo rolne następcy lub innej osobie, z tytułu przekazania tego gospodarstwa rolnego.
Reasumując, jeżeli dziadek przekazał gospodarstwo rolne synowi siostry umową darowizny (mógł to uczynić po 1 stycznia 1989 r.) to zstępnym, małżonkowi lub rodzicom dziadka przysługuje roszczenie o zachowek, ale roszczenie to jest przedawnione. Oznacza to, że nabywca gospodarstwa bez problemu, w przypadku wniesienia sprawy do sądu, uchyli się od zaspokojenia tych roszczeń, podnosząc zarzut przedawnienia.
Zaspokojenie roszczeń z tytułu zachowku, w takiej sytuacji, mogłoby być wyłącznie dobrowolne. Jeżeli nabywca gospodarstwa nie zgodzi się dobrowolnie zapłacić zachowku to wówczas uprawnieni do zachowku praktycznie nie mają szans na uzyskanie tego zachowku na drodze sądowej.
Jeżeli umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego była umową inną niż umowa darowizny to spadkobiercom dziadka czy uprawnionym do zachowku, nie przysługują żadne roszczenia w stosunku do nabywcy tego gospodarstwa rolnego.
Stan prawny na dzień 7.10.2012 r.
