Planujemy zawrzeć z żoną umowę dożywocia. Pojawiła się pewna wątpliwość dotycząca hipotetycznej sytuacji, która mogłaby zdarzyć się w przyszłości. Hipotetyczna sytuacja wygląda tak: wspólnie z żoną zawieramy umowę dożywocia, w wyniku wypadku oboje giniemy jeszcze za życia dożywotnika. Wiem, że mieszkanie obciążone prawem dożywocia i obowiązki wynikające z umowy dożywocia przechodzą wtedy na naszych spadkobierców (mamy małoletnie dzieci):
- Obowiązki powinni przejąć więc rodzice, tak? A może rodzeństwo? Jest jakaś zasada dot. kolejności przejmowania obowiązków wynikających z umowy dożywocia? Czy obowiązuje solidarność w ich ponoszeniu (np. solidarnie przez rodziców moich i żony lub solidarnie przez rodzeństwo moje i żony)?
- Czy można w umowie określić, kto z rodziny ma przejąć mieszkanie wraz z ciążącym na nim prawie dożywocia? A może jest jakaś inna forma przekazania? Czy od takiego spadku obdarowany zapłaci podatek?
- Czy można przekazać mieszkanie obciążone prawem dożywocia osobie niespokrewnionej? Jeśli tak, to czy wchodzi wtedy w grę testament? A może inna forma? Czy od takiego spadku obdarowany zapłaci podatek?
- Czy jest możliwe zawarcie zapisu w umowie dożywocia, że w przypadku naszej śmierci jeszcze za życia dożywotnika, umowa zostanie rozwiązana i mieszkanie automatycznie stanie się na powrót własnością dożywotnika? A może jest inny sposób na to, aby w razie naszej śmierci za życia dożywotnika, mieszkanie wróciło do dożywotnika?
- A co jeśli spadkobiercy nie będą poczuwać się do wypełnienia obowiązków wynikających z umowy dożywocia?
Artur
Szanowny Panie!
Stosownie do art. 32 Kodeksu cywilnego, jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemywa się, że zmarły jednocześnie.
Jeżeli zatem Pan i Pana żona zginęliby w wyniku wypadku to stosownie do powyższego przepisu uznałoby, że zmarli Państwo jednocześnie.
Ma to znaczenia dla dziedziczenia, ponieważ jak wskazuje art. 927 § 1 KC, nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje.
Aktualne jest nadal orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 1950 r., sygn. akt Wa C 3/50 (DPP 1950, nr 7, s. 59) gdzie wskazano, iż nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która zmarła jednocześnie ze spadkodawcą.
Mając na względzie powyższe przepisy, w przypadku gdyby domniemanie z art. 32 KC nie zostałoby obalone (np. gdyby lekarz stwierdzający zgon w karcie zgonu nie wskazał innej chwili śmierci) to spadkobiercami ustawowymi byłyby osoby wskazane w Kodeksie cywilnym jako spadkobiercy ustawowi, w kolejności określonej w przepisach tej ustawy.
Z chwilą śmierci właściciela nieruchomości obciążonej prawem dożywocia, obowiązki wynikające z tej umowy, przechodzą na spadkobierców ewentualnie na zapisobiercę windykacyjnego. Kolejność przejmowania obowiązków wynikających z umowy dożywocia jest taka sama jak kolejność dziedziczenia – obowiązki wynikające z umowy o dożywocie wchodzą w skład spadku po właścicielu nieruchomości, chyba, że zostaną ustanowione w testamentach zapisy windykacyjne – wówczas własność nieruchomości przypadnie zapisobiercy.
Jeżeli spadkodawca pozostawi testament to spadkobiercą zostaje osoba (osoby) powołana do spadku w tym testamencie. Można także w testamencie ustanowić zapis zwykły lub zapis windykacyjny – w takim wypadku zapisobierca zwykły może żądać od spadkobierców (testamentowych lub ustawowych) przeniesienia na jego rzecz określonego w zapisie przedmiotu lub zapisobierca windykacyjny nabywa w chwili śmierci spadkodawcy przedmiot zapisu windykacyjnego (pozostałe przedmioty nabywają spadkobiercy).
Jeżeli zginęliby Państwo jednocześnie w wypadku to, jeżeli nie pozostawicie Państwo testamentów, to w pierwszej kolejności jako spadkobiercy ustawowi będą brane pod uwagę Państwa dzieci, a każdemu z nich przypadłby równy udział w nieruchomości.
Z tym, że nie będzie to wspólny spadek lecz będzie miało miejsce dziedziczenie po każdym z małżonków osobno. Dziecko nabędzie spadek po matce i po ojcu.
Fakt, że dzieci w chwili śmierci spadkodawców byłyby niepełnoletnie nie powodowałby, że zostałyby one wykluczone z kręgu spadkobierców. Każda osoba, nawet niepełnoletnia, posiada zdolność prawną, a więc zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków.
Rodzice Państwa dziedziczyliby po Państwu jeżeli miałoby miejsce dziedziczenie ustawowe (nie pozostawilibyście Państwo testamentów), a Państwa dzieci nie mogłyby lub nie chciałyby dziedziczyć po Państwu. Taka sytuacja miałaby miejsce wówczas jeżeli dzieci nie dożyłyby Państwa śmierci, zostały wydziedziczone, odrzuciłyby spadek lub zostały uznane za niegodne dziedziczenia.
Jeżeli w sytuacji, w której dzieci nie dziedziczyłyby z mocy ustawy, któryś z rodziców nie dożyłby otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) to udział mu przypadający przypadłby jego dzieciom (rodzeństwu spadkodawcy), w częściach równych.
W sytuacji gdyby małżonkowie nie zmarli równocześnie to spadek po zmarłym małżonku, zgodnie z Kodeksem cywilnym, przypada w pierwszej kolejności jego małżonkowi i dzieciom w częściach równych, z tym, że małżonkowi musi przypaść co najmniej ¼ spadku.
Jeżeli właścicielami nieruchomości obciążonej prawem dożywocia jest kilka osób to ich odpowiedzialność za wypełnienie obowiązków wynikających z umowy dożywocia jest solidarna, co wynika z art. 910 § 2 KC. Przepis ten wskazuje, iż w razie zbycia nieruchomości obciążonej prawem dożywocia nabywca ponosi także osobistą odpowiedzialność za świadczenia tym prawem objęte, chyba że stały się wymagalne w czasie, kiedy nieruchomość nie była jego własnością. Osobista odpowiedzialność współwłaścicieli jest solidarna.
Solidarność zobowiązania wynikającego z umowy dożywocia przejawia się tym, że każdy ze współwłaścicieli odpowiada za całość świadczeń należnych dożywotnikowi, a dożywotnik może żądać spełnienia tych świadczeń od każdego ze współwłaścicieli nieruchomości obciążonej prawem dożywocia.
Dłużnicy solidarni, którzy spełnili świadczenie wynikające z umowy o dożywocie mogą żądać od pozostałych zwrotu części spełnionego świadczenia (regres) odpowiednio do ich udziałów w prawie własności nieruchomości obciążonej prawem dożywocia.
Polskie prawo nie przewiduje możliwości zawarcia umowy dożywocia z zastrzeżeniem, iż w przypadku śmierci osoby nabywającej nieruchomość, prawo własności przejmie wskazana osoba.
Rozrządzić prawem na wypadek śmierci można bowiem wyłącznie za pomocą testamentu. Zastrzeżenie w umowie o dożywocie, że w przypadku śmierci nabywcy nieruchomość jej udział w prawie własności przypadnie określonej osobie będzie nieważne, jako niezgodne z prawem.
Można powołać w testamencie do spadku osobę niespokrewnioną – osoba ta w chwili śmierci spadkodawcy nabędzie spadek, a zatem także stanie się właścicielem nieruchomości obciążonej prawem dożywocia (wraz z innymi przedmiotami wchodzącymi w skład spadku).
Można w testamencie ustanowić zapis zwykły lub zapis windykacyjny (ten tylko w testamencie notarialnym).
Jeżeli zostanie ustanowiony zapis zwykły, którego przedmiotem będzie nieruchomość, to spadkobierca będzie miał obowiązek przenieść własność nieruchomości na oznaczoną osobę.
Jeżeli zostanie ustanowiony zapis windykacyjny, którego przedmiotem będzie nieruchomość, to wówczas osoba wskazana w zapisie nabędzie w chwili śmierci prawo własności nieruchomości (reszta spadku przypadnie spadkobiercom).
Nabycie spadku, w drodze dziedziczenia, zapisu, zapisu windykacyjnego wiąże się z obowiązkiem podatkowym w podatku od spadków i darowizn.
Wysokość podatku od spadku wiąże się z wartością nabytych przedmiotów a także jest uzależniona od stopnia pokrewieństwa pomiędzy nabywcą a spadkodawcą.
Osoba niespokrewniona, która nabędzie spadek, zaliczona będzie do III grupy podatkowej. W takiej sytuacji podstawą obliczenia podatku będzie wartość nabytego w spadku przedmiotu minus kwota wolna od podatku (dla III grupy to kwota 4902 zł).
Podatek wynosi:
Podstawa podatku: do 10278 zł – podatek 12%
Podstawa podatku: od 10278 zł do 20556 zł – podatek 1233,40 zł i 16% od nadwyżki ponad 10278 zł
Podstawa podatku: ponad 20556 zł – podatek 2877,90 zł i 20% od nadwyżki ponad 20556 zł.
Jeżeli w skład spadku wchodzić będzie wyłącznie udział w nieruchomości obciążonej prawem dożywocia (albo nieruchomość ta zostanie nabyta w drodze zapisu zwykłego lub zapisu testamentowego) to wówczas wartość tej nieruchomości należy ustalić w ten sposób, iż od wartości nieruchomości należy odliczyć wartość obciążającego ją prawa dożywocia. Oczywistym jest, że nieruchomość obciążona prawem dożywocia jest mniej warta niż nieruchomość bez obciążeń.
Tu wskażę, iż żaden przepis prawa nie określa jak należy obliczyć wartość prawa dożywocia. W orzecznictwie sądowym wskazuje się, iż przy określeniu wartości dożywocia należy stosować odpowiednie kryteria przewidziane w art. 913 § 1 k c. w przedmiocie zamiany uprawnień objętych treścią umowy dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych świadczeń.
Urzędy skarbowe posiłkują się także zasadami ustalania wartości praw rzeczowych określonych w ustawie o podatku od spadku i darowizn.
Te zasady określone są w art. 13 ustawy i wskazują, że roczną wartość użytkowania i służebności ustala się w wysokości 4% wartości rzeczy oddanej w użytkowanie lub obciążonej służebnością. W przypadku praw rzeczowych ustanowionych na czas nieokreślony – przyjmuje się jako ich wartość za okres 10 lat.
Wskażę, iż jeżeli spadkobiercami będą dzieci lub dalsi zstępni (np. wnuki), wstępni (rodzice, dziadkowie), pasierb, rodzeństwo, ojczym lub macocha, to ci spadkobiercy mogą skorzystać z ulgi w podatku od spadków i darowizn i w ogóle nie płacić podatku, pod warunkiem, że w ciągu 6 miesięcy od wydania postanowienia o nabyciu spadku (postanowienia o nabyciu przedmiotu zapisu windykacyjnego), notarialnego poświadczenia dziedziczenia (nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego) lub przeniesienia własności w wyniku wykonania zapisu zwykłego, zgłoszą to nabycie w urzędzie skarbowym.
Najlepszym sposobem aby nieruchomość obciążona prawem dożywocia powróciła w chwili śmierci właściciela do dożywotnika jest powołanie tego dożywotnika do spadku lub (jeżeli nie chcą Państwo, aby dożywotnik nabył pozostałe przedmioty wchodzące w skład spadków) ustanowienie na rzecz tej osoby zapisu windykacyjnego.
Zapis windykacyjny zdefiniowany jest w art. 9811 § 1 KC, który wskazuje, iż w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny).
Zapis windykacyjny jest o tyle korzystny, że zapisobierca nabywa określoną rzecz, a nie udział w spadku (lub cały spadek) kiedy dziedziczy na mocy powołania do spadku z testamentu lub ustawy. Korzystne jest to wówczas jeżeli w skład spadku wchodzi wiele przedmiotów majątkowych, a spadkodawcy zależy, aby konkretna rzecz przypadła konkretnej osobie.
Może zatem mieć miejsce taka sytuacja, że spadkodawca sporządza testament, w którym ustanawia zapis windykacyjny na rzecz osoby niespokrewnionej i nie zawiera w tym testamencie żadnych innych rozrządzeń.
W takim przypadku spadek nabywają spadkobiercy ustawowi, za wyjątkiem przedmiotu zapisu windykacyjnego.
Jeżeli nieruchomość obciążona prawem dożywocia przypadnie w wyniku zapisu windykacyjnego dożywotnikowi to prawo dożywocia wygaśnie – jedna osoba nie może być jednocześnie zobowiązaną z umowy o dożywocie i dożywotnikiem.
Jeżeli chodzi o niewypełnianie przez spadkobierców obowiązków wobec dożywotnika to dożywotnikowi przysługuje wobec właściciela (właścicieli) nieruchomości powództwo o zasądzenie umówionych świadczeń oraz ewentualnie żądanie odszkodowania z tytułu niewykonywania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z umowy dożywocia.
W sytuacji, w której z jakichkolwiek powodów wytworzą się między dożywotnikiem a zobowiązanym takie stosunki, że nie można wymagać od stron, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności, sąd na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień (art. 913 § 1 KC).
W przypadku zbycia nieruchomości obciążonej prawem dożywocia może mieć także zastosowanie przepis art. 914 KC, który wskazuje, iż jeżeli zobowiązany z tytułu umowy o dożywocie zbył otrzymaną nieruchomość, dożywotnik może żądać zamiany prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tego prawa.
Kwestia tego czy przepis powyższy ma zastosowanie w przypadku śmierci zobowiązanego i nabycia nieruchomości przez spadkobiercę (zapisobiercę) jest różnie interpretowana, z tym, że częściej można się spotkać z poglądem, że po śmierci zobowiązanego również można żądać zamiany prawa dożywocia na rentę.
W przypadku kiedy zobowiązanym z umowy o dożywocie jest osoba inna niż ta która zawierała umowę (następca nabywcy nieruchomości) nie wchodzi w grę roszczenie o rozwiązanie umowy o dożywocie (art. 913 § 2 KC - w wypadkach wyjątkowych sąd może na żądanie zobowiązanego lub dożywotnika, jeżeli dożywotnik jest zbywcą nieruchomości, rozwiązać umowę o dożywocie).
Rozwiązanie umowy o dożywocie możliwe jest jedynie jeżeli zobowiązanym jest nadal pierwotny nabywca nieruchomości - orzecznictwo sądowe stoi na stanowisku, iż rozwiązanie umowy o dożywocie nie jest dopuszczalne po przejściu nieruchomości obciążonej dożywociem na następcę pierwotnego nabywcy nieruchomości.
Stan prawny na dzień 17.08.2015 r.
