Artykuły

W testamencie ojciec powołał do spadku w całości dwóch swoich synów (miał tylko dwoje dzieci). Pominął w testamencie swoją żonę, mimo, że istniała wspólność majątkowa.
Matka także zmarła pozostawiając testament, w którym do spadku powołała jednego syna, który ma zapisać część spadku swojej córce i mojemu synowi.
Czy taki zapis mogę podważyć w sądzie?

Krzysztof

Szanowny Panie,

W skład spadku po Pana rodzicach wchodzą wszystkie prawa i obowiązki jakie im przysługiwały w chwili ich śmierci.
Jeżeli rodzice pozostawali, do chwili śmierci Pana ojca, w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej, to w skład spadku po ojcu, wchodzi prócz jego majątku osobistego, udział w majątku wspólnym małżeńskim.

Do majątku wspólnego Pana rodziców wchodziły, stosownie do art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności małżeńskiej przez oboje rodziców lub przez jednego z nich.

Natomiast do majątku osobistego rodziców, zgodnie z art. 33 KRO, wchodziły:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie
6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość
7. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków
8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków
9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy
10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej

Kodeks rodzinny w art. 43 § 1 definiuje domniemanie zgodnie z którym, oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym.

Stosownie zaś do § 2 art. 43 KRO, jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z takim żądaniem tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.

Z uwagi na powyższe należy stwierdzić, że w skład spadku po Pana ojcu weszły przedmioty majątkowe stanowiące składniki jego majątku osobistego oraz udział 1/2 w majątku wspólnym małżeńskim (żądanie ustalenia innego udziału ojca w majątku wspólnym nie jest możliwe jeżeli nie wystąpił on przed swoją śmiercią o rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa).

 W Polsce obowiązuje zasada swobody testowania co oznacza, że każdy może rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci wedle własnego uznania i własnej woli. Dziedziczenie ustawowe ma miejsce wówczas jeżeli spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu lub też żadna z osób powołanych do spadku w testamencie nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Jeżeli w swoim testamencie Pana ojciec nie wskazał w jakiej części dziedziczy Pan i brat to zastosowanie będzie miał art. 960 Kodeksu cywilnego, wedle którego, jeżeli spadkodawca powołał do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spad-kobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych.

W Pana przypadku ojciec sporządził testament, w którym pominął jednego ze spadkobierców ustawowych – swoją żonę i powołał do spadku wyłącznie swoje dzieci. Mógł on tak uczynić. Pominięcie spadkobiercy ustawowego w testamencie nie może być podstawą żądania unieważnienia testamentu.
Spadkobierca ustawowy, pominięty w testamencie, o ile jest on małżonkiem spadkodawcy lub jego zstępnym lub rodzicem, może natomiast ubiegać się o zachowek.

Jak wynika z Pana pytania, również mama pozostawiła testament. W testamencie tym powołała do spadku jednego z dwóch synów.  Pan, jako spadkobierca ustawowy, został pominięty w tym testamencie.
Z pytania wynika też, że testament zawiera prócz powołania do całości spadku jednego z synów, rozrządzenie zgodnie z którym powołany do spadkobrania syn ma przenieść na swoją córkę oraz swojego bratanka określone składniki majątkowe (tak rozumiem sformułowanie „ma zapisać swojej córce oraz mojemu synowi”).
I takie rozrządzenie testamentowe jest dopuszczalne – mamy tu do czynienia z zapisem zwykłym. Art. 968 § 1 KC mówi, że spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły).

Podważenie ważności testamentu jest możliwe. Aby jednak sąd uznał, że pozostawiony przez Pana mamę testament jest nieważny musiałby Pan wykazać, że został on sporządzony z naruszeniem przepisów prawa odnoszących się do testamentu.
Aby testament był uznany za nieważny musiałaby zajść jedna z okoliczności:

1. testament mamy został przez nią odwołany. Jak wskazuje art. 943 KC, spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Z kolei stosownie do art. 946 KC, odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień
2. testament zawiera rozrządzenia nie tylko mamy, ale też innej osoby. Stosownie do art. 942 KC testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy
3. w chwili sporządzania testamentu mama nie miała pełnej zdolności do czynności prawnych (np. była ubezwłasnowolniona). Zgodnie bowiem z art. 944 § 1 KC, sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych
4. testament został sporządzony przez przedstawiciela mamy (np. pełnomocnika). Według art. 944 § 2 KC, testament nie może być sporządzony przez przedstawiciela
5. testament został sporządzony przez mamę w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (np. ze względu na jej stan psychiczny). Art. 945 § 1 pkt 1 KC mówi, że testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli
6. mama sporządziła testament pod wypływem błędu. Art. 945 § 1 pkt 2 KC - testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści
7. mama sporządziła testament pod wpływem groźby. Stosownie do art. 945 § 1 pkt 3 KC testament jest nieważny jeżeli został sporządzony pod wpływem groźby
8. mama sporządziła testament w formie niedopuszczalnej przez Kodeks cywilny. Przepisy prawa cywilnego wskazują w jakiej formie można sporządzić testament. Te formy to testamenty zwykłe: notarialny (art. 950 KC), własnoręczny (art. 949 § 1 KC), allograficzny (urzędowy - art. 951 § 1 KC) oraz testamenty szczególne: ustny (art. 952 § 1 KC), podróżny (art. 953), wojskowy (art. 954 KC). Z tym, że testamenty szczególne mogą być sporządzone w sytuacjach wyjątkowych powodujących niemożność sporządzenia testamentu w formie zwykłej i tracą moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu

Jeżeli nie zaistniała jedna w w/w okoliczności to należy stwierdzić, że nie ma Pan szans na podważenie testamentu mamy przed sądem. Jak już wspomniałem to, że został Pan pominięty w testamencie mamy nie jest podstawą do żądania unieważnienia testamentu. Pana mama mogła rozrządzić, w testamencie, swoim majątkiem  w dowolny sposób.

Jako, że jest Pan spadkobiercą ustawowym mamy (dzieckiem spadkodawcy) i został Pan pominięty w testamencie, może Pan żądać od spadkobiercy testamentowego zachowku.
Stosownie bowiem do art. 991 § 1 KC, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Wedle § 2 art. 991 KC, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Jako, że Pana mama w testamencie rozrządziła swoim majątkiem również poprzez ustanowienie zapisu, znaczenie w sprawie będzie miał przepis art. 993 KC, stosownie do którego,  przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
To, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń oznacza, że po ustaleniu wartości stanu czynnego spadku nie odejmuje się od niej zapisów i poleceń, mimo, że stanowią one długi spadkowe.

Wartość należnego Panu zachowku będzie zależała od wartości przedmiotów wchodzących w skład spadku, wysokości długów spadkowych oraz tego czy mama za swojego życia dokonywała darowizn na rzecz jakiś osób.

Jeżeli mama nie dokonywała darowizn i nie miała w chwili śmierci długów to wartość zachowku jaki się Panu należy odpowiada wartością 1/4 wartości pozostawionych przez mamę w spadku przedmiotów majątkowych (połowa z 1/2 udziału jaki nabyłby Pan gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe) lub 1/3 wartości przez mamę w spadku przedmiotów majątkowych (2/3 z 1/2), jeżeli w chwili śmierci mamy był Pan trwale niezdolny do pracy.
O zachowek może się Pan skutecznie ubiegać jeżeli nie został Pan wydziedziczony w testamencie pozostawionym przez mamę.
Art. 1008 KC wskazuje, że spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

Zgodnie z art. 1009 KC, przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.

Za zapłatę zachowku odpowiedzialny jest Pana brat – spadkobierca testamentowy. Z roszczeniem o zachowek może Pan wystąpić przeciwko bratu w okresie 5 lat od chwili ogłoszenia testamentu (testament ogłasza sąd lub notariusz po złożeniu u nich testamentu).

Reasumując, po swoim tacie nabył Pan udział 1/2 w spadku (a więc także udział 1/4 w majątku wspólnym małżeńskim rodziców), a po mamie, jeżeli testament jest ważny, przysługuje Panu roszczenie o zachowek.

Stan prawny na dzień 1.10.2012 r.