Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r. Nr 125, poz. 842), wprowadziła nowe rozwiązanie - możliwość odebrania dziecka z rodziny, w oparciu o decyzję pracowników właściwych instytucji, zatwierdzaną przez sąd opiekuńczy. Do zaistnienia takiego zdarzenia, będącego swoistą ostatecznością, konieczne jest wystąpienie kilku niezbędnych okoliczności.
Stosownie do dodanego - na podstawie wzmiankowanej nowelizacji - art. 12a ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2005 r. Nr 180, poz. 1493 z późn. zm.), w razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie pracownik socjalny wykonujący obowiązki służbowe ma prawo odebrać dziecko z rodziny i umieścić je u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej w rozumieniu art. 115 § 11 Kodeksu karnego, w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Wykonujący obowiązki służbowe pracownik socjalny winien spełniać co najmniej jeden z warunków dotyczących wykształcenia, wymienionych w art. 116 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U z 2013 r. Nr 182 z późn. zm.). Pracowników socjalnych zatrudniają przede wszystkim ośrodki pomocy społecznej, co wynika z treści art. 110 ust. 11 tejże ustawy. Ponadto, w myśl art. 120, pracownicy socjalni mogą być zatrudnieni przez jednostki organizacyjne właściwe w sprawach zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu, szpitale, zakłady karne w zakresie pomocy społecznej oraz organizacje pozarządowe, które otrzymały zlecenie realizacji zadania z zakresu pomocy społecznej, a także podmioty realizujące zadania określone w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
Wspomniany już powyżej art. 115 § 11 KK jako osobę najbliższą definiuje: małżonka, wstępnego, zstępnego, rodzeństwo, powinowatego w tej samej linii lub stopniu, osobę pozostającą w stosunku przysposobienia oraz jej małżonka, a także osobę pozostającą we wspólnym pożyciu. Zatem dziecko może być umieszczone wyłącznie u jednej z tych osób, które są pełnoletnie i w ocenie pracownika socjalnego są odpowiedzialne i zadbają o potrzeby dziecka, dając mu przy tym niezbędne poczucie bezpieczeństwa.
Przedstawiona w art. 12a ust. 1 „in fine” kolejność umieszczenia małoletniego po jego odebraniu nie jest przypadkowa, stanowiąc konsekwencję dążenia do przebywania małoletniego w znanym sobie środowisku, przede wszystkim osób spokrewnionych. Dopiero jeżeli takich krewnych nie ma lub nie dają oni odpowiednich gwarancji w zakresie wychowania dziecka, konieczne jest umieszczenie go w rodzinnej pieczy zastępczej, a w wypadku braku odpowiednich przesłanek ku temu – małoletni trafia do pieczy instytucjonalnej (placówka opiekuńczo-wychowawcza).
Kluczowe pojęcie omawianej ustawy, czyli przemoc w rodzinie, precyzuje się – w myśl art. 2 pkt 2 - jako jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w art. 115 § 11 KK, w szczególności narażające ją na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące u nich cierpienia i krzywdy moralne.
Choć ta kwestia nie jest rozstrzygnięta wprost w ustawie, sformułowanie „w związku z przemocą w rodzinie” nakazuje przyjąć, że w rodzinie, z której dziecko jest odbierane, przed podjęciem czynności odebrania dziecka powinna zostać wszczęta procedura „Niebieskie Karty”, uregulowana częściowo w art. 9d ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, a bardziej kompleksowo w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta” (Dz. U. z 2011 r. Nr 209, poz. 1245).
Art. 12a ust. 1 ww. ustawy przyznaje pracownikowi socjalnemu opisaną na wstępie kompetencję odebrania dziecka z rodziny. Jednakże decyzja w tym zakresie nie może zostać podjęta jednoosobowo, bez konsultacji. Zgodnie bowiem z art. 12a ust. 3 analizowanej ustawy, pracownik socjalny musi dokonać rozstrzygnięcia tej problematycznej kwestii w porozumieniu z funkcjonariuszem Policji, a także z lekarzem, ewentualnie ratownikiem medycznym bądź pielęgniarką. Niezbędna jest zatem ścisła współpraca osób wykonujących powyższe zawody. Należy zaznaczyć, że z uwagi na odpowiednie stosowanie art. 598[10], art. 598[11] § 3 oraz 598[12] § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, podczas wykonywania czynności, pracownikowi socjalnemu przysługuje prawo pomocy ze strony innych służb, przede wszystkim Policji.
Na pracowniku socjalnym spoczywa, wyrażony w art. 12a ust. 4 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, obowiązek niezwłocznego powiadomienia sądu opiekuńczego, nie później niż w ciągu 24 godzin, o odebraniu dziecka z rodziny i umieszczeniu go u niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej, w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Warto w tym miejscu dodać, iż w myśl art. 12a ust. 2 ww. ustawy, tryb umieszczania dzieci w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej regulują przepisy ustawy z dnia
9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2013 r. poz. 135 z późn. zm.). Przedstawione tam zasady stosuje się również odpowiednio do umieszczenia dziecka u osoby najbliższej niezamieszkującej wspólnie (art. 12a ust. 5 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie).
Art. 12b ww. ustawy ustanawia gwarancje dla opiekunów małoletniego. Ustawodawca przyznał bowiem rodzicom, opiekunom prawnym lub faktycznym prawo do złożenia, w terminie tygodnia od odebrania dziecka, zażalenia na tę czynność, które jest rozpatrywane przez właściwy miejscowo sąd opiekuńczy. W treści zażalenia może być zawarte żądanie zbadania zasadności i legalności podjętych działań oraz prawidłowości ich dokonania. Jeżeli wskazany środek zaskarżenia zostanie wniesiony za pośrednictwem pracownika socjalnego lub funkcjonariusza Policji dokonujących czynności odebrania dziecka, pismo niezwłocznie zostanie przekazane do sądu opiekuńczego.
Zażalenie jest rozpatrywane przez sąd niezwłocznie, nie później niż w ciągu 24 godzin. Jeżeli sąd uzna, iż czynność odebrania dziecka była bezzasadna lub nielegalna, zarządza o natychmiastowym przekazaniu małoletniego rodzicom, opiekunom prawnym lub faktycznym. Stwierdzenie przez sąd bezzasadności, nielegalności lub nieprawidłowości opisanych działań może nieść za sobą pewne konsekwencje dla osób, które dokonały tejże czynności, bowiem sąd zawiadamia przełożonych służbowych przywołanych powyżej osób.
Warto nadmienić, iż zgodnie z art. 12c ustawy, opiekunowie małoletniego każdorazowo winni być pouczeni na piśmie przez pracownika socjalnego lub funkcjonariusza Policji o prawie do złożenia zażalenia, wraz ze wskazaniem sądu opiekuńczego właściwego miejscowo do jego rozpatrzenia.
Jak wspomniano, zarówno w kwestii odebrania dziecka, jak i rozpatrzenia zażalenia, właściwym sądem jest sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania dziecka. Taką regułę ustanawia także art. 569 § 1 KPC, przewidując przy tym wyjątek – w braku miejsca zamieszkania, właściwy jest sąd opiekuńczy pobytu małoletniego, a gdy takowego także nie da się ustalić, wówczas właściwym będzie sąd rejonowy dla miasta stołecznego Warszawy. Natomiast § 2 w art. 569 KPC przewiduje, iż w nagłych wypadkach sąd opiekuńczy wydaje wszelkie potrzebne zarządzenia nawet wobec osób nie podlegających jego właściwości miejscowej, informując zarazem o tym fakcie właściwy miejscowo sąd opiekuńczy.
Zasady, jakimi powinni kierować się funkcjonariusze Policji w związku z uczestnictwem w omawianej czynności, określa wydane na podstawie art. 12a ust. 6 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 2011 r. w sprawie procedury postępowania przy wykonywaniu czynności odebrania dziecka z rodziny w razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie (Dz. U. z 2011 r. Nr 81, poz. 448). Należy zauważyć w szczególności, iż:
- o udział funkcjonariusza Policji w wykonywaniu czynności odebrania dziecka wnioskuje pracownik socjalny, a zapewnia go właściwy ze względu na miejsce wykonywania tych czynności organ Policji
- przed przystąpieniem do wykonywania czynności funkcjonariusz Policji:
- żąda okazania przez pracownika socjalnego legitymacji służbowej;
- ustala tożsamość odbieranego dziecka, rodziców, opiekunów prawnych lub faktycznych, a w razie potrzeby - lekarza lub ratownika medycznego, lub pielęgniarki i innych uczestników postępowania, obecnych w miejscu wykonywania czynności;
- zapoznaje się z wszystkimi informacjami dotyczącymi dziecka, będącymi w posiadaniu pracownika socjalnego;
- przy wykonywaniu przez pracownika socjalnego czynności odebrania dziecka funkcjonariusz Policji:
- zapewnia bezpieczeństwo osobiste dziecku, pracownikowi socjalnemu i innym uczestnikom postępowania, zaś w razie potrzeby udziela pierwszej pomocy i wzywa pogotowie ratunkowe;
- na podstawie informacji i okoliczności faktycznych, przedstawia swoje stanowisko co do zasadności jego odebrania
- wręcza rodzicom, opiekunom prawnym lub faktycznym dziecka pisemne pouczenie o prawie złożenia do właściwego miejscowo sądu opiekuńczego zażalenia na odebranie dziecka, jeżeli pouczenia nie wręczył pracownik socjalny;
- na wniosek pracownika socjalnego udziela niezbędnej pomocy przy umieszczaniu dziecka u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej, w rodzinie zastępczej lub w całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej, ustalając także m. in. tożsamość osoby najbliższej, uprawnionego członka rodziny zastępczej lub uprawnionego pracownika placowki opiekuńczo-wychowawczej, w której umieszczone zostanie dziecko;
- funkcjonariusz Policji sporządza z przeprowadzonych czynności notatkę urzędową, opisującą przebieg wykonywanych czynności oraz wskazująca osoby w niej uczestniczące, a następnie jej kopię przekazuje właściwemu sądowi rodzinnemu i właściwej jednostce organizacyjnej pomocy społecznej.
Stan prawny na dzień 28.10.2013 r.
