Artykuły

W dniu 17 lutego 2016 r. w Dzienniku Ustaw (poz. 195) została ogłoszona ustawa z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci, która wejdzie w życie w dniu 1 kwietnia 2016 r.
Informacje na temat prac legislacyjnych nad wskazaną ustawą pojawiały się bardzo często w mediach i Internecie. Ponieważ kwestia pomocy finansowej rodzicom małoletnich dzieci wzbudziła szeroką dyskusję, warto przyjrzeć się uregulowaniom zawartym w tym akcie prawnym.

W sporządzonym przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej uzasadnieniu do projektu ustawy pokreślono, iż jej celem jest przede wszystkim pomoc finansowa kierowana do rodzin wychowujących dzieci. Według projektodawców, przyjęte rozwiązania mają zmniejszyć związane z wychowywaniem dzieci obciążenia finansowe rodzin, a tym samym zachęcać do podejmowania decyzji o posiadaniu większej liczby dzieci. Zamysł ten znalazł odzwierciedlenie w art. 4 ust. 1 ww. ustawy poprzez określenie, iż celem świadczonej pomocy jest przede wszystkim częściowe pokrycie wydatków związanych z zaspokojeniem potrzeb życiowych i wychowywaniem dzieci.

Realizacja zadań wskazanych w ww. ustawie należy przede wszystkim do kompetencji gminy. Ustawodawca posługuje się pojęciem „organ właściwy”, oznaczającej - stosownie do definicji ujętej w art. 2 pkt 11 - wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie wychowawcze lub otrzymującej świadczenie wychowawcze. W myśl uregulowań zawartych w art. 10, organ właściwy prowadzi postępowanie i może upoważnić w formie pisemnej swojego zastępcę, pracownika urzędu albo kierownika ośrodka pomocy społecznej lub innej jednostki organizacyjnej gminy, a także inną osobę na wniosek kierownika ośrodka pomocy społecznej lub innej jednostki organizacyjnej gminy do prowadzenia postępowań, a także do wydawania w tych sprawach decyzji. Analogiczne uprawnienia w stosunku do regionalnego ośrodka polityki społecznej i urzędu marszałkowskiego posiada marszałek województwa, pełniący funkcję instytucji właściwej w związku z udziałem Rzeczypospolitej Polskiej w koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w przypadku przemieszczania się osób w granicach Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego (art. 11 ust. 1 pkt 1).
Dodać należy, iż zadania z zakresu świadczenia wychowawczego, realizowane przez gminę oraz samorząd województwa, stanowią zadanie z zakresu administracji rządowej, co wynika z treści art. 29 ust. 1 omawianej ustawy. Na ten cel jednostki samorządu terytorialnego otrzymują dotację z budżetu państwa.

Pierwszy okres zasiłkowy obowiązuje od dnia 1 kwietnia 2016 r. do dnia 30 września 2017 r., o czym stanowi art. 48 ust. 1. W kolejnych latach prawo do świadczenia wychowawczego ustalane jest na okres od dnia 1 października do dnia 30 września roku następnego (art. 18 ust. 1). Złożenie wniosku do dnia 1 lipca 2016 r. będzie skutkować ustaleniem prawa do świadczenia wychowawczego począwszy od dnia 1 kwietnia 2016 r., co wynika z treści art. 49 ust. 1 ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci.

Zgodnie z art. 21 ust. 3 ww. ustawy, począwszy od 2017 r., wnioski w sprawie ustalenia prawa do świadczenia wychowawczego na kolejny okres będą przyjmowane od dnia 1 sierpnia danego roku. Jeżeli wniosek wraz z dokumentami zostanie złożony do dnia 31 sierpnia, ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego oraz wypłata tego świadczenia przysługująca za miesiąc październik danego roku następuje do dnia 31 października tego roku. Gdy natomiast wniosek wraz z dokumentami osoba zainteresowana przedłoży w okresie od dnia 1 września do dnia 31 października, ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego i wypłata świadczenia przysługującego za miesiąc październik następuje do dnia 30 listopada.
Art. 21 ust. 6 przewiduje, że na podmiocie realizującym świadczenie wychowawcze spoczywa obowiązek poinformowania wnioskodawcy o terminach składania wniosków.

Przechodząc do przesłanek warunkujących przyznanie świadczenia wychowawczego, zacząć trzeba od wskazania, iż w myśl art. 4 ust. 2 ustawy omawiane świadczenie przysługuje:

• matce;
• ojcu;
• opiekunowi faktycznemu dziecka;
• albo opiekunowi prawnemu dziecka.

Dodać należy, iż art. 13 ust. 1 wskazuje wyłącznie wymienione w art. 4 ust. 2 osoby jako uprawnione do złożenia wniosku o ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego i jego wypłaty.

Zgodnie z art. 4 ust. 3, omawiane świadczenie przysługuje do dnia ukończenia przez dziecko 18. roku życia. Od tej reguły nie przewidziano żadnych odstępstw, umożliwiających zachowanie prawa do świadczenia pomimo uzyskania pełnoletności przez dziecko osób uprawnionych.

Dla odmiany, w art. 8 wymieniono cztery okoliczności, których wystąpienie oznacza, że świadczenie wychowawcze nie przysługuje. Zaliczyć tu należy następujące przypadki:

1. dziecko pozostaje w związku małżeńskim;
2. dziecko zostało umieszczone w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie albo w pieczy zastępczej;
3. pełnoletnie dziecko ma ustalone prawo do świadczenia wychowawczego na własne dziecko;
4. członkowi rodziny przysługuje za granicą na dziecko świadczenie o podobnym charakterze do świadczenia wychowawczego.

Co do zasady, wysokość świadczenia wynosi 500,00 zł miesięcznie na dziecko w rodzinie, o czym stanowi art. 5 ust. 1. Pewien wyjątek został sformułowany w ust. 2 – jeżeli świadczenie przysługuje za niepełny miesiąc, kwotę świadczenia wychowawczego przysługującą za niepełny miesiąc ustala się, dzieląc kwotę tego świadczenia przez liczbę wszystkich dni kalendarzowych w tym miesiącu, a otrzymaną kwotę mnoży się przez liczbę dni kalendarzowych, za które to świadczenie przysługuje. Otrzymaną w ten sposób kwotę zaokrągla się do 10 groszy w górę. Świadczenie za niepełny miesiąc będzie przysługiwać w trzech przypadkach:

• urodzenia dziecka;
• ukończenia przez dziecko 18. roku życia;
• przebywania dziecka, zgodnie z orzeczeniem sądu, pod opieką naprzemienną obydwojga rodziców rozwiedzionych, żyjących w separacji lub żyjących w rozłączeniu.

W art. 5 ust. 3 i 4 określono wysokość kryteriów dochodowych. Świadczenie wychowawcze przysługuje na pierwsze dziecko, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę nie przekracza kwoty 800,00 zł. Jeżeli natomiast członkiem rodziny jest dziecko niepełnosprawne, świadczenie wychowawcze będzie przysługiwać na pierwsze dziecko przy maksymalnym dochodzie rodziny w przeliczeniu na osobę w wysokości 1 200,00 zł.

Pierwsze dziecko zdefiniowano (art. 2 pkt 14) jako jedyne lub najstarsze dziecko w rodzinie w wieku do ukończenia 18. roku życia. Ustawodawca zastrzegł także, iż w przypadku dzieci urodzonych tego samego dnia, miesiąca i roku, będących najstarszymi dziećmi w rodzinie w wieku do ukończenia 18. roku życia, pierwsze dziecko oznacza jedno z tych dzieci wskazane przez osobę uprawnioną do świadczenia.
Natomiast pod pojęciem rodziny (art. 2 pkt 16) rozumie się następujących jej członków:

• małżonków;
• rodziców dzieci;
• opiekuna faktycznego dziecka (tj. osobę faktycznie opiekującą się dzieckiem, jeżeli wystąpiła z wnioskiem do sądu opiekuńczego o przysposobienie dziecka);
• zamieszkujące wspólnie z tymi osobami, pozostające na ich utrzymaniu dzieci w wieku do ukończenia 25. roku życia;
• dzieci, które ukończyły 25. rok życia, legitymujące się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, jeżeli w związku z tą niepełnosprawnością przysługuje świadczenie pielęgnacyjne lub specjalny zasiłek opiekuńczy albo zasiłek dla opiekuna na podstawie ustawy z dnia 4 kwietnia 2014 r. o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów (Dz. U. z 2016 r. poz. 162).

Członkami rodziny nie są natomiast: dzieci pozostające pod opieką opiekuna prawnego, dziecko pozostające w związku małżeńskim, a także pełnoletnie dziecko posiadającego własne dziecko; Dziecko, które zgodnie z orzeczeniem sądu jest pod opieką naprzemienną obojga rodziców rozwiedzionych lub żyjących w separacji lub żyjących w rozłączeniu, zostaje zaliczone jednocześnie do członków rodzin obydwojga rodziców.

Wobec powyższego, świadczenie wychowawcze będzie przysługiwać na wszystkie dzieci zaliczone do rodziny w przypadku spełnienia kryterium dochodowego. Gdy natomiast ten próg finansowy zostanie przekroczony, gmina wypłaci świadczenie tylko jeżeli w rodzinie będzie co najmniej dwoje dzieci, z pominięciem pierwszego. Jeżeli dziecko kończy 18 lat i w rodzinie pozostaje już tylko jedno dziecko małoletnie, świadczenie będzie nadal przysługiwać wyłącznie wówczas, gdy dochód rodziny nie przekracza kwot wskazanych w art. 5 ust. 3 lub 4.

Istotne jest, że otrzymanie przez dziecko po ukończeniu 16. roku życia orzeczenia o lekkim stopniu niepełnosprawności, nie okaże się wystarczające do zastosowania wyższego kryterium dochodowego wobec rodziny. Definicja sformułowana w art. 2 pkt 9, określa bowiem, że dzieckiem niepełnosprawnym jest dziecko legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności określonym w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych - tj. obowiązującego do 16. roku życia, bez wskazywania stopnia niepełnosprawności, albo orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności, przyznawanym po ukończeniu 16 lat.

W odróżnieniu od zasiłku rodzinnego (art. 7 ust. 5 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych – tekst jedn. Dz. U. z 2015 r. poz. 114 z późn. zm.), przyznanie świadczenia wychowawczego osobie samotnie wychowującej dziecko nie będzie uzależnione od zasądzenia alimentów od drugiego rodzica. Ustawa o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci nie zawiera bowiem analogicznego zapisu.

Warto w tym miejscu zauważyć, iż będący przepisem przejściowym art. 48 ust. 2 ustawy przyjmuje, że w przypadku ustalania prawa do świadczenia wychowawczego na okres zasiłkowy do dnia 30 września 2017 r. okresem, z którego dochody stanowią podstawę ustalenia prawa do świadczenia wychowawczego, jest rok kalendarzowy 2014. Jest to odstępstwo od generalnej reguły, przyjętej w art. 2 pkt 2 ww. ustawy, określającej dochód członka rodziny jako przeciętny miesięczny dochód członka rodziny osiągnięty w roku kalendarzowym poprzedzającym okres, na jaki ustalane jest prawo do świadczenia wychowawczego.

Zasadne jest zauważyć, iż w myśl art. 6 ww. ustawy, do kompetencji Rady Ministrów należy wydanie rozporządzenia, zwiększającego wysokość kwot wskazanych w art. 5 ust. 1, 3 i 4. Podstawę takiej zmiany stanowi prognozowany średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, przyjęty w ustawie budżetowej na dany rok kalendarzowy.

Ustawodawca przewidział również konsekwencje w przypadku nieodpowiedzialnego zachowania osób uprawnionych do świadczenia wychowawczego. Jeżeli bowiem zostanie stwierdzone marnotrawienie wypłacanego świadczenia wychowawczego lub wydatkowanie go niezgodnie z celem, organ właściwy przekazuje należne osobie świadczenie w całości lub w części w formie rzeczowej lub w formie opłacania usług.
Zarówno kwestia nieadekwatnego do celu wydatkowania przyznanych środków, jak i wątpliwości dotyczące sprawowania opieki nad dzieckiem osoby ubiegającej się o przyznanie świadczenia lub osoby je pobierającej mogą uzasadniać zwrócenie się przez organ właściwy lub marszałka województwa do kierownika ośrodka pomocy społecznej o przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego przez pracownika socjalnego w sposób określony w ustawie z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz. U z 2015 r. poz. 163 z późn. zm.). Taką normę ustanawia art. 15 ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci.

Stosownie do art. 21 ust. 1, świadczenie wychowawcze powinno być wypłacone nie później niż ostatniego dnia miesiąca, za który je przyznano. Ustawodawca uzależnia jednak ostateczny termin wypłaty od daty złożenia wniosku w sprawie ustalenia prawa do świadczenia wychowawczego. Gdy bowiem osoba zainteresowana dokona tej czynności po 10. dniu miesiąca, świadczenie za dany miesiąc wypłaca się najpóźniej ostatniego dnia miesiąca następnego miesiąca.

Art. 1 ust. 2 wskazuje, że oprócz obywateli polskich prawo do świadczenia wychowawczego przysługuje także cudzoziemcom, jeżeli spełnią choćby jedną z czterech przesłanek warunkujących im przyznanie świadczenia:

• są osobami, do których stosuje się przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego;
• jeżeli wynika to z wiążących Rzeczpospolitą Polską dwustronnych umów międzynarodowych o zabezpieczeniu społecznym;
• przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na pobyt czasowy udzielonego w celu wykonywania pracy w zawodzie wymagającym wysokich kwalifikacji (art. 127 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach - Dz. U. Z 2013 r. poz. 1650 z późn. zm.), jeżeli zamieszkują z członkami rodzin na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
• posiadają kartę pobytu z adnotacją „dostęp do rynku pracy”, jeżeli zamieszkują z członkami rodzin na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z wyłączeniem obywateli państw trzecich, którzy uzyskali zezwolenie na pracę na terytorium państwa członkowskiego na okres nieprzekraczający sześciu miesięcy, obywateli państw trzecich przyjętych w celu podjęcia studiów oraz obywateli państw trzecich, którzy mają prawo do wykonywania pracy na podstawie wizy.

Ustawa o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci zmienia szereg zapisów w innych ustawach. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na dodanie pkt 7 do art. 8 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej. Przepis ten poszerza bowiem o świadczenie wychowawcze katalog przychodów wyłączonych z wliczania do dochodu rodziny na potrzeby postępowania z zakresu pomocy społecznej. Również w przypadku ubiegania się o świadczenia rodzinne i świadczenia z funduszu alimentacyjnego nie będzie się wliczać do dochodu świadczenia wychowawczego.
Ponadto na podstawie wprowadzonego - w związku z wejściem w życie ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci - art. 80 ust. 1a ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r. poz. 332 z pózn. zm.) rodzinie zastępczej oraz prowadzącemu rodzinny dom dziecka będzie przysługiwać dodatek wychowawczy na każde umieszczone dziecko w wieku do ukończenia 18. roku „w wysokości świadczenia wychowawczego określonego w przepisach o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci”, czyli od dnia 1 kwietnia 2001 r. będzie to kwota 500,00 zł miesięcznie. Wypłata dodatku będzie stanowić zadanie powiatu.

Zasadne jest zauważyć, iż spora część uregulowań zawartych w omawianej ustawie jest analogiczna lub bardzo podobna, jak w przywoływanej powyżej ustawie o świadczeniach rodzinnych. Dotyczy to w szczególności przepisów zawierających wyjaśnienie pojęć użytych w ustawie, zasad postępowania w sprawach o świadczenie wychowawcze, koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz świadczeń nienależnie pobranych. Jednakże pomimo tych podobieństw, w żadnym przepisie ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci nie ma generalnej wzmianki o odpowiednim stosowaniu w sprawach w niej nieuregulowanych przepisów ustawy o świadczeniach rodzinnych. Odesłanie występuje w zasadzie tylko w art. 2 pkt 1, w którym określono, że definicja dochodu jest rozumiana tak, jak w przepisach o świadczeniach rodzinnych.

Podobnie, jak w przypadku szeregu ustaw regulujących zagadnienia z prawa administracyjnego materialnego, również w ustawie o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci obowiązuje natomiast odpowiednie stosowanie przepisów ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2016 r. poz. 23). Norma ta została wyrażona w art. 28 omawianej ustawy.

Stan prawny na dzień 26.02.2016 r.